Komitety Obywatelskie
Komitety Obywatelskie, terenowe struktury zwolenników „S”, których pierwotnym zadaniem było zorganizowanie kampanii wyborczej przed wyborami 4 VI 1989.
Wstępną decyzję o konieczności powołania regionalnych sztabów wyborczych podjęto pod koniec III 1989 na spotkaniu czołowych działaczy KO (m.in. Bronisława Geremka, Jacka Kuronia, Andrzeja Wielowieyskiego i Henryka Wujca). 7 IV 1989 KKW „S” zwróciła się do KO przy Przew. „S” L. Wałęsie, by – występując pn. KO „S” – zorganizował kampanię wyborczą do parlamentu, zlecono równocześnie terenowym strukturom „S” organizowanie regionalnych KO „S”, których zadaniem byłoby „formowanie regionalnych list kandydatów, wystawianie przedstawicieli do komisji wyborczych oraz prowadzenie kampanii wyborczej”. 8 IV 1989 po ostrej dyskusji na forum KO „S”, podczas której podnoszono, że KO nie reprezentuje całej polskiej opozycji, ostatecznie większością głosów zaakceptowano decyzję KKW. W przyjętej wówczas uchwale stwierdzono, że KO „na podstawie list regionalnych, przedstawionych przez powołane zgodnie z uchwałą KKW regionalne lub wojewódzkie Komitety Obywatelskie «Solidarność», utworzy listę kandydatów opozycyjno-solidarnościowych w skali krajowej na wszystkie dostępne w wyborach mandaty”. Zatwierdzono także decyzję KKW, że do każdego mandatu zostanie zgłoszony tylko 1 kandydat.
Powołano 5 zespołów, którym powierzono zorganizowanie wszechstronnej kampanii wyborczej, 2 z nich miały szczególne znaczenie w procesie inicjowania i koordynowania działalności terenowych KO „S”: Zespół ds. organizacyjnych (Artur Balazs, J. Kuroń, A. Wielowieyski, H. Wujec) i Zespół ds. koordynacji list kandydatów (Piotr Baumgart, Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, B. Geremek, Jerzy Kłoczowski, Aleksander Paszyński, Zbigniew Rokicki, Henryk Samsonowicz, Andrzej Stelmachowski, Stanisław Stomma, Józef Ślisz, Michał Żurawski).
Niektóre terenowe KO „S” zaczęły powstawać jeszcze przed 8 IV 1989, np. Obywatelski Komitet Porozumiewawczy Regionu Pomorza Zachodniego powołano na spotkaniu 23 III 1989, zdecydowaną większość utworzono po tej dacie. KO „S” założono nie tylko we wszystkich 49 województwach, spontaniczne rozszerzenie ruchu obywatelskiego objęło również mniejsze miejscowości, dzielnice dużych miast, a nawet niektóre osiedla. Tworzyli je najczęściej działacze „S” oraz „S” RI, ale także członkowie rozmaitych struktur opozycyjnych, w tym działającego dotąd legalnie KIK. Od pocz. proces narodzin ruchu obywatelskiego był wspierany przez Kościół katolicki (np. poprzez udostępnianie sal na spotkania), niektórzy księża odgrywali rolę współorganizatorów KO „S”. Podczas ich tworzenia doszło w niektórych Regionach do sporów między środowiskami tworzącymi równolegle konkurencyjne struktury. Rolę arbitra odgrywał w nich najczęściej Zespół ds. organizacyjnych, który starał się panować nad rozgraniczeniem geograficznych obszarów działalności poszczególnych KO „S”. 23 IV 1989 zakończyło się pierwsze zadanie szczebla wojewódzkiego, czyli wyłonienie kandydatów na posłów i senatorów, KO „S” zatwierdził zdecydowaną większość list wyborczych. 29 IV 1989 na spotkaniu KO „S” w Gdańsku przyjęto kompletną listę 261 kandydatów „S” na posłów i senatorów.
Dochodziło jednak do nieporozumień pomiędzy wojewódzkimi KO „S” a warszawską centralą: niektóre komitety, oceniając, że na swoim terenie nie mają wystarczającej liczby osób odpowiednich do wystawienia w wyborach, oczekiwały od Warszawy propozycji kandydatur z zewnątrz; niektórych kandydatów zgłaszanych przez komitety lokalne odrzucał warszawski Zespół ds. koordynacji list kandydatów; z kolei innych, rekomendowanych przez centralę, kontestowano w terenie. W ocenie B. Geremka z nadania Zespołu (w którym odgrywał gł. rolę) pochodziło 10-15% ogółu kandydatów. Do najostrzejszego konfliktu doszło w Radomiu, gdzie miejscowy bp Edward Materski wraz z większością działaczy „S” RI wystąpili przeciwko kandydaturze Jana Józefa Lipskiego; z J. J. Lipskim, dysponującym oficjalnym poparciem KO „S”, o mandat senatora konkurował Jan Pająk, przew. radomskiej „S” RI, wspierany przez miejscową hierarchię kościelną. Do mniej gwałtownych sporów doszło także w Koninie, Sieradzu i Suwałkach.
Od końca IV 1989 najważniejszym zadaniem KO „S” stało się prowadzenie kampanii wyborczej, która odznaczała się dużą dynamiką. Wszędzie wisiały plakaty wzywające do głosowania na kandydatów „S”, powszechnie dostępne były wydawnictwa propagandowe „S”. Mocną stronę kampanii KO „S” stanowił także sposób organizowania wieców i zebrań przedwyborczych, znacznie różniący się od zrytualizowanego i nudnego schematu, do jakiego przyzwyczaiła obywateli PZPR.
W 2 turach wyborów, 4 i 18 VI 1989, kandydaci wspierani przez KO „S” zdobyli wszystkie możliwe do uzyskania mandaty poselskie (161) i 99 ze 100 mandatów senatorskich.
W ciągu kilku tygodni kampanii wyborczej KO „S” stały się znaczącą siłą polityczną, w wielu ośrodkach znacznie bardziej wpływową i lepiej zorganizowaną niż ogniwa samej „S”. Obawy przed zdominowaniem ruchu związkowego przez obywatelski doprowadziły do podjęcia 17 VI 1989 przez KKW uchwały o rozwiązaniu regionalnych KO „S”; decyzja ta doprowadziła do wielu protestów i ostatecznie nie została wprowadzona w życie. Zamiast tego powołano Komisję ds. reorganizacji Komitetu Obywatelskiego, mającą przygotować propozycje kształtu przyszłej struktury całego ruchu obywatelskiego. Jej członkowie (m.in. B. Geremek i Marcin Król) przedstawiali w nast. mies. rozmaite projekty stworzenia tzw. Rady Ruchu Obywatelskiego, ale były one odrzucane zarówno przez KKW, jak i przez większość działaczy komitetów lokalnych, obawiających się centralizacji ruchu.
Po objęciu stanowiska premiera przez Tadeusza Mazowieckiego KO zaczęto traktować jako zaplecze polityczne rządu, wielu działaczy KO objęło stanowiska w terenowym aparacie państwowym, gdzie zwykle zastępowali ludzi należących do PZPR.
Ostatnim znaczącym sukcesem ruchu KO w skali kraju stały się pierwsze wolne wybory samorządowe. 27 V 1990 kandydaci KO zdobyli 47% z blisko 52 tys. mandatów radnych, jakie wówczas obsadzono. Drugą co do wielkości pulę mandatów (39%) otrzymali kandydaci niezależni.
Wkrótce po wyborach samorządowych, 24 VI 1990, w zw. z konfliktem wewnątrz kierownictwa obozu „S” (tzw. wojna na górze), doszło do rozłamu w KO, który przeniósł się do struktur terenowych. Skonfliktowani przywódcy KO zwołali 2 konkurencyjne konferencje dla przedstawicieli lokalnych komitetów. W konferencji 30 VI 1990 wzięło udział 171 delegatów, z których zdecydowana większość poparła L. Wałęsę i odrzuciła zaproponowaną przez Z. Bujaka ideę federalizacji ruchu obywatelskiego. 1 VII 1990 w spotkaniu zwołanym przez zwolenników T. Mazowieckiego uczestniczyło jedynie 75 reprezentantów komitetów lokalnych, ale także wśród nich propozycja utworzenia Krajowej Konferencji Obywatelskiej nie zyskała poparcia większości. Walka o komitety została zatem wygrana przez zwolenników L. Wałęsy. Potwierdził to także późn. stosunek komitetów do solidarnościowych kandydatów na prezydenta. Gdy 14 X 1990 na jednej z kolejnych konferencji krajowych komitetów doszło do głosowania nad wnioskiem o poparcie dla poszczególnych kandydatów, L. Wałęsę poparło 91 delegatów, T. Mazowieckiego zaledwie 7, a 35 pozostałych opowiedziało się przeciw popieraniu któregokolwiek. Gwałtowny konflikt zachwiał ruchem obywatelskim, który w 2. poł. 1990 wszedł w fazę schyłkową. O ile jeszcze w VIII 1990 poparcie wyborcze dla KO w przyszłych wyborach parlamentarnych deklarowało 38,7% respondentów, to w XI 1990 – 20,3%, a w XII 1990 – 15,7%.
W II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. 1991 KO przy L. Wałęsie (tej nazwy używano od 27 X 1990) zmienił nazwę na Krajowy Komitet Obywatelski. Powstałe w rezultacie tzw. wojny na górze PC, mimo podejmowanych w tym kierunku działań, nie zdołało przejąć większości komitetów i stopniowo ich działalność po 1990 zaczęła zamierać. W VIII 1991 PC zawarło sojusz wyborczy z częścią działających jeszcze komitetów, który pn. Porozumienie Obywatelskie Centrum zdobył w październikowych wyborach parlamentarnych 44 mandaty poselskie (9,57%). W 1992 KKO przekształcił się w Instytut Obywatelski, na którego czele stanął Zdzisław Najder, ale nie był on już w stanie kontrolować pozostałości po komitetach terenowych.