Polska Partia Socjalistyczna
Polska Partia Socjalistyczna, została utworzona w 1987 przez kilka środowisk, głównie Grupy Politycznej Robotnik Robotnik "Robotnik", pismo Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS Łódź, podtytuł: „Pismo Łódzkiej Organizacji PPS”, sygnowane przez wydawnictwo Wiedza, wydawane 11 XI 1987 – 12 IV 1990 w Łodzi. działającej w ramach MRKS, także Ruchu Społecznego Wolność-Sprawiedliwość-Niepodległość, KPN, przede wszystkim Niepodległościowej Grupy Polskich Socjalistów. Do inicjatywy próbowano przekonać znanych opozycjonistów o sympatiach lewicowych (m.in. Jacka Kuronia, Adama Michnika, Jana Strzeleckiego), ostatecznie przystąpili Jan Józef Lipski, Władysław Kunicki-Goldfinger i Józef Pinior. Nawiązywano do tradycji przedwojennej PPS, uznawano ciągłość z PPS emigracyjną.
Powołanie PPS w kraju nastąpiło 15 XI 1987, zebranie zostało szybko przerwane przez urzędnika Wydz. Administracyjno-Społecznego m.st. Warszawy i funkcjonariuszy SB. Tego samego dnia odbyła się 2. tura zebrania, przyjęto Deklarację Polityczną i wybrano Tymczasową Radę Naczelną. Ostateczny skład władz ustalono w czasie 3. tury 27 XI 1987: do Prezydium Rady Naczelnej weszli: J.J. Lipski (przewodniczący), W. Kunicki-Goldfinger, J. Pinior, Andrzej Malanowski (sekretarz), Piotr Ikonowicz, Andrzej Aleksander Kowalski i Marek Nowicki; w składzie Centralnego Komitetu Wykonawczego znaleźli się: Czesław Borowczyk, Zuzanna Dąbrowska, Grzegorz Ilka, Janusz Król, Aleksander Krystosiak, Agata Michałek, Cezary Miżejewski, Jacek Pawłowicz i Tadeusz Rachowski. Przyjęto Tymczasowe Zasady Statutowe, zgodnie z którymi podstawową strukturą terenową stawały się Okręgowe Komitety Robotnicze. Członkiem PPS mógł zostać każdy, kto akceptował Deklarację Polityczną i miał poręczenie 2 członków partii. Początkowo OKR-y utworzono w Krakowie, Poznaniu, Płocku, Szczecinie i we Wrocławiu, później w Warszawie. Rozwój struktur następował powoli, do czego przyczynił się rozłam w partii w 1. połowie 1988. Do pęknięcia doszło między J.J. Lipskim, W. Kunickim-Goldfingerem, A. Malanowskim a „młodymi” skupionymi głównie wokół P. Ikonowicza i J. Piniora.
„Młodzi” (od XII 1988 PPS – Rewolucja Demokratyczna) chcieli budować partię nowej lewicy. Ważnym dokumentem programowym tego środowiska był tekst ''Rewolucja Demokratyczna'' (22 X 1988), w którym akcentowano proces oddolnej samoorganizacji społeczeństwa, polegającej na odradzaniu ruchu związkowego i tworzeniu silnych samorządów. Zasady programowe sprecyzowano w tekście ''Samorządna Alternatywa'' (XII 1989), którego myślą przewodnią było rozwijanie struktur samorządowych obok tradycyjnej demokracji parlamentarnej. PPS-RD była przeciwna obradom Okrągłego Stołu i wezwała do bojkotu wyborów w VI 1989. Podejmowała różnego rodzaju działania: próby inicjowania strajków (np. w Domelu we Wrocławiu – V 1988, w KWK Czerwone Zagłębie w Sosnowcu – VIII 1988); manifestacje (np. wspólnie z Solidarnością Walczącą we Wrocławiu 11 XI 1988, 1 V 1989); głodówki w obronie represjonowanych (np. 12-21 IX 1988 we Wrocławiu, 25-31 XII 1988 w Warszawie – tu wywieszono nawet transparent na gmachu KC); demonstracje przed ambasadami (Czechosłowacji – sprawa represjonowanych obywateli CSRS; ChRL – po masakrze na pl. Tiananmen); I i II Kongres Opozycji Antyustrojowej.
PPS (odłam J.J. Lipskiego) przychylnie reagował na możliwość kompromisu z komunistami. Partia nie stanęła do wyborów w 1989, ale niektórzy członkowie startowali z list KO „S” (do Parlamentu dostali się: Kazimierz Błaszczyk, J.J. Lipski, Henryk Michalak). Program (uchwalony w IV 1989) nie przedstawiał szczegółowej wizji przebudowy ustroju, opowiadano się za wolnym rynkiem z zapewnieniem obywatelom równych szans i bezpieczeństwa socjalnego. Koncentrowano się na dyskusjach i wydawano odezwy.
Obie frakcje wydawały druki zwarte i pisma (zazwyczaj kilka nr. o niskim nakładzie); najważniejszym był organ partii – „Robotnik” (po rozłamie obie partie wydawały własne edycje), w regionach wychodziły m.in. „Nasz Przegląd” (Wrocław), „Warszawianka” (Warszawa), „Robotnik Pomorza Zachodniego” (Szczecin), „Gazeta Jastrzębska” (Jastrzębie-Zdrój), „Robotnik Polski” (Kraków), „Robotnik Mazowiecki” (Płock). Utrzymywano kontakt z zachodnimi partiami lewicowymi; odłam J.J. Lipskiego częściej kontaktował się z socjaldemokratami, jego przedstawiciele uczestniczyli w posiedzeniach Międzynarodówki Socjalistycznej; PPS-RD kontaktował się również z trockistami, udało się także powołać Biuro Informacyjne PPS w Londynie.
W II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. 1989 powstała kolejna struktura PPS: Porozumienie Prasowe PPS pod przewodnictwem G. Ilki, 27 V 1989 przekształcone w Tymczasowy Komitet Krajowy PPS. Był to krok na drodze do zjednoczenia partii; G. Ilka realizował zadanie wyznaczone przez emigrację zaniepokojoną długotrwałym rozbiciem partii. TKK dążył do scalenia okręgów i kół PPS, które po rozłamie znalazły się w izolacji. Ponadto w 1. połowie 1990 ruszyły reformy Leszka Balcerowicza, w obliczu których konsolidacja sił lewicy wydawała się niezbędna. W VI 1990 rozpoczęto przygotowania do kongresu zjednoczeniowego, który odbył się 27-29 X 1990 w Warszawie. Oprócz PPS J.J. Lipskiego, PPS-RD, TKK PPS wzięli w nim udział socjaliści z emigracji (Centralny Komitet Zagraniczny PPS). Zebranie nazwano XXV Kongresem PPS (XXIV odbył się w 1937). W skład Prezydium RN weszli J.J. Lipski (przewodniczący), Adam Bobryk, Stanisław Wąsik (wiceprzewodniczący) i Władysław Dobrzański (sekretarz), na czele CKW stanął Włodzimierz Olejnik. Lidia Ciołkoszowa, ostatni żyjący członek przedwojennej RN, została dożywotnią honorową przewodniczącą PPS.
Władze od początku uznały partię za nielegalną (mimo że nie istniały przepisy zakazujące powoływania partii) i stosowały wobec niej represje administracyjne (we Wrocławiu był też przypadek wytoczenia procesu karnego). Na szczeblu centralnym założono SOR krypt. Karierowicze, podobne działania wszczęto przeciwko aktywniejszym strukturom terenowym, m.in. warszawskiej (SOR krypt. Kabaret), wrocławskiej (SOR krypt. Elipsa), poznańskiej (SOR krypt. Związek), krakowskiej (SOR krypt. Nowy) i szczecińskiej (SOR krypt. Faworyci).