Ruch Wolność i Pokój
Ruch Wolność i Pokój, organizacja opozycyjna działająca 1985-1989. Powstanie WiP zainicjowali działacze wywodzący się z SKS i NZS. Łączył ich antykomunizm, krytycyzm wobec działań TKK oraz poszukiwanie nowej formuły działania. Skupiał ludzi młodych. Jego aktywność przejawiała się głównie na 2 polach: obronie poborowych odmawiających służby wojskowej lub złożenia przysięgi „na wierność Armii Radzieckiej” oraz ekologii. Momentem przełomowym dla utworzenia WiP było skazanie 18 XII 1984 Marka Adamkiewicza na karę 2,5 roku więzienia za odmowę złożenia przysięgi wojskowej. 17-23 III 1985 w jego obronie zorganizowano głodówkę w kościele św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej. W głodówce uczestniczyło kilkanaście osób, głównie z Warszawy i Wrocławia, m.in., Jacek Czaputowicz, Jarosław Dubiel, Roland Kruk, Marek Krukowski, Piotr Niemczyk i Tomasz Wacko. Dyskutowano wówczas o możliwości powołania w Polsce niezależnego ruchu pokojowego. Skazanie M. Adamkiewicza przyczyniło się także do ogłoszenia w Krakowie 14 IV 1985 deklaracji Ruchu WiP, którą podpisało 19 osób wywodzących się z NZS i KPN (Ewa Bik, Marek Bik, Radosław Huget, Anna Klich, Bogdan Klich, Marek Kozielski, Cezary Michalski, Agata Michałek, Wojciech Modelski, Jan Rojek, Jan Maria Rokita, Dariusz Rupiński, Grzegorz Surdy, Barbara Szyc, Piotr Świder, Janusz Trybus, Krzysztof Walczyk, Artur Waluś i Krzysztof Żydowicz). W V 1985 do krakowskiej inicjatywy przyłączyli się warszawscy uczestnicy głodówki w Podkowie Leśnej (m.in. J. Czaputowicz, J. Dubiel, R. Kruk i P. Niemczyk). Jesienią zorganizowane grupy WiP działały we Wrocławiu (m.in. Leszek Budrewicz, Radosław Gawlik, Wacław Giermek, Marek Krukowski, Wiesław Mielcarski,), Szczecinie (M. Adamkiewicz, Krzysztof Jurski, Robert Naklicki, Bartosz Sawicki, Wojciech Woźniak) oraz Trójmieście, gdzie tworzyli go działacze wywodzący się z anarchistycznego Ruchu Społeczeństwa Alternatywnego (m.in. Krzysztof Galiński, Wojciech Jankowski, Lech Parell, Janusz Waliszko, Klaudiusz Wesołek). Symbolicznym patronem WiP dość szybko stał się Otto Schimek, austriacki żołnierz Wehrmachtu, rozstrzelany w 1944 za odmowę udziału w mordowaniu polskiej ludności cywilnej. 17 XI 1985 zorganizowano 1. marsz do jego grobu oraz przyjęto deklarację ideową Ruchu WiP, w której akcentowano walkę o prawa obywatelskie, wolność religijną oraz niepodległość. Pod dokumentem w kolejności alfabetycznej wymieniono 4 główne ośrodki WiP: Gdańsk, Kraków, Warszawa, Wrocław.
WiP nie miał żadnych wewnętrznych struktur i władz, tworzony był jako ruch społeczny złożony z osób akceptujących zasady zawarte w najważniejszych dokumentach programowych i chcących podejmować konkretne działania. Formy aktywności zależały od indywidualnych bądź zbiorowych pomysłów jego uczestników. Poszczególne ośrodki, działające na ogół w większych miastach, charakteryzowały się dużą samodzielnością w podejmowaniu konkretnych inicjatyw. Dość wyraźne były też różnice ideowe. Ze względu na brak formalnych struktur przynależności trudno precyzyjnie ustalić liczbę osób zaangażowanych w inicjatywy Ruchu WiP. Aktywność w skali kraju przejawiało ich kilkaset.
5-6 X 1985 w Marcinkowie w Kotlinie Kłodzkiej odbyło się 1. duże spotkanie działaczy WiP z różnych ośrodków, na którym Wojciech Jankowski jako pierwszy podjął decyzję o odmowie służby wojskowej. 23 XII 1985 został skazany na karę 3,5 roku więzienia.
Stosunek do przysięgi i służby wojskowej stał się kołem napędowym w pierwszym okresie działania WiP. Jesienią 1985 przystąpiono do odsyłania książeczek wojskowych do Urzędu Rady Ministrów i ministra obrony narodowej. Na WiP spadły pierwsze represje, głównie finansowe. W II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. 1986 za działalność w WiP aresztowano J. Czaputowicza i P. Niemczyka. Z kolei za odmowę służby wojskowej kary więzienia otrzymali m.in. T. Wacko (1,5 roku), Jarosław Wojewódzki (2,5 roku) i Krzysztof Sobolewski (3 lata).
17-23 III 1986 w Podkowie Leśnej odbyła się tygodniowa głodówka kobiet w intencji uwolnienia więzionych uczestników WiP. Większość skazanych opuściła więzienie na mocy amnestii z 1986. W więzieniu pozostali W. Jankowski oraz Jarosław Nakielski, który po ogłoszeniu amnestii dobrowolnie zgłosił się do prokuratury, po czym został aresztowany. 16 IX 1986 W. Jankowski rozpoczął głodówkę w więzieniu, Amnesty International uznała go za więźnia miesiąca. Na wolność wyszedł 4 X1986, J. Nakielski 20 X 1986.
21 IX 1986 utworzono Radę Funduszu Ruchu WiP w składzie: Jan Józef Lipski (przewodniczący), M. Adamkiewicz, W. Jankowski, Konstanty Miodowicz, Konstanty Radziwiłł, Jacek Szymanderski, T. Wacko, J. Wojewódzki. W XII 1987, ze względu na zaangażowanie się w działalność PPS, J.J. Lipski wycofał się z przewodniczenia radzie, funkcję nieformalnego skarbnika objął K. Radziwiłł.
Działania prowadzone przez WiP, nagłaśniane w prasie podziemnej i zagranicznej, sprawiały, że kolejne osoby odmawiały złożenia przysięgi bądź odbycia służby wojskowej. W 1. połowie 1987 ok. 40 osób wystąpiło z podaniem o zastępczą służbę wojskową z przyczyn politycznych bądź światopoglądowych, m.in. Oskar Kasperek – skazany na karę 2 lat więzienia i Piotr Różycki – 2,5 roku.
13-20 IX 1987 w ich obronie WiP zorganizował tygodniową głodówkę protestacyjną w Bydgoszczy, w której uczestniczyły 42 osoby. 1987-1988 skazani zostali kolejni działacze WiP. Kary 3 lat więzienia otrzymali: Piotr Bednarz, Jacek Borcz, Krzysztof Gotowicki, 2,5 roku – Sławomir Dutkiewicz, Dariusz Bajda, Kazimierz Sokołowski, 2 lata i 3 mies. – Wojciech Woźniak, 2 lata – Marek Mazurek, Wojciech Niksiński, Wiesław Soliwodzki, 1,5 roku – Piotr Zdrzynicki, Leszek Klepacki oraz rok – Maciej Dymny. Wzmogły się również represje wobec działaczy WiP, których starano się zniechęcić do prowadzenia dalszej działalności przez wysokie kary orzekane przez kolegia ds. wykroczeń, zwolnienia z pracy i pobicia. S. Dutkiewicz od momentu aresztowania rozpoczął głodówkę. 13-27 XII 1987, w 6. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego, kolejną głodówkę przeprowadzono w Warszawie. Akcje protestacyjne organizowano także w Gdańsku, Krakowie, Wrocławiu, Szczecinie, Radomiu i Gdyni. 2 VII 1988 na wrocławskim Rynku zorganizowano publiczne palenie książeczek wojskowych.
Mimo stosowania różnorodnych represji władze nie potrafiły rozwiązać problemu, jakim była stale powiększająca się grupa młodych ludzi odmawiających służby wojskowej. 16 VI 1988 Sejm PRL przyjął nową ustawę o przysiędze wojskowej, z której usunięto większość budzących sprzeciw zapisów. 1 IX 1988 weszły w życie przepisy umożliwiające poborowym odbycie służby zastępczej.
Dla działalności ekologicznej WiP momentem przełomowym okazała się katastrofa elektrowni atomowej w Czarnobylu na Ukrainie. W późniejszym okresie domagano się m.in. zamknięcia Huty Siechnice pod Wrocławiem, protestowano przeciw budowie elektrowni jądrowej w Żarnowcu oraz składowaniu odpadów radioaktywnych w Międzyrzeczu, protestowano przed zakładami chemicznymi w Policach i Hutą im. Lenina w Krakowie. Protesty przybierały różną formę: marszów, wieców, petycji, głodówek itp.
Działacze WiP utrzymywali ożywione kontakty z przedstawicielami pacyfistycznych i ekologicznych organizacji z Europy Zachodniej, prowadzili działalność wydawniczą (m.in. pisma „A Capella”, „Ad Vocem”, „Bez Przemocy”, „Biuletyn WiP”, „Co było?”, „Czas Przyszły”, „Dezerter”, „Dyskurs”, „Rewers”, „Serwis informacyjny Ruchu WiP”, „Wipek”, „W Brew” oraz wiele broszur). 7-9 V 1987 zorganizowali międzynarodowe seminarium w Warszawie „Pokój międzynarodowy i porozumienia helsińskie”. W V i VIII 1988 czynnie wspierali ruch strajkowy, współpracowali z lokalnym strukturami „S” oraz z innymi organizacjami i ruchami opozycyjnymi, takimi jak PPS, NZS, Pomarańczowa Alternatywa, Solidarność Polsko Czechosłowacka. 15-22 V 1988 działacze WIP i SPCz we Wrocławiu zorganizowali głodówkę na rzecz uwolnienia S. Dudkiewicza. Domagali się też zwolnienia aresztowanych w tym czasie przywódców „S” oraz członków Komitetu Strajkowego Huty im. Lenina. Rzecznikiem głodujących był Jacek Kuroń. 25-28 VIII 1988 WiP współorganizował Międzynarodową Konferencję Praw Człowieka w Krakowie-Mistrzejowicach.
Pod koniec l. 80. WiP wszedł w fazę ostrego kryzysu. Wraz z rozwojem liczebnym w coraz mniejszym stopniu sprawdzała się jego formuła organizacyjna. Brak wewnętrznych struktur praktycznie uniemożliwiał skuteczne działanie. Jednak wewnątrz WiP istniała silna grupa sprzeciwiająca się nadaniu mu jakichkolwiek form organizacyjnych. Pojawiały się również spory natury ideowo-programowej, a także generacyjnej. Wielu dotychczasowych liderów angażowało się w prace odradzającego się związku lub tworzyło nowe inicjatywy. 8-9 X 1988 w Rabce zorganizowano I Ogólnopolskie Spotkanie uczestników WiP poświęcone przyszłości ruchu, ustalono, że 2 razy w roku odbywać się będą takie spotkania. Grupa działaczy WiP skupiona wokół J. Czaputowicza i pisma „Czas Przyszły” podjęła działania zmierzające do nadania ruchowi form organizacyjnych. 28 X 1988 23 osoby (m.in. J. Czaputowicz, W. Giermek, B. Klich, Mariusz Maszkiewicz, K. Radziwiłł, J.M. Rokita, Dariusz Rupiński, Marek Rusakiewicz, Bartłomiej Sienkiewicz, Kazimierz Sokołowski, T. Wacko, Jerzy Żurko) podpisały deklarację „Tezy programowe środowiska «Czas przyszły»”. W XI 1988 wybrano rzeczników grupy: J. Czaputowicza (Warszawa), J.M. Rokitę (Kraków), W. Giermka (Wrocław).
4-5 III 1989 w Poznaniu odbyło się kolejne Spotkanie Ogólnopolskie WiP. Uznano wówczas, że środowisko „Czasu Przyszłego” nie jest częścią Ruchu WiP. W 1989 grupa „Czasu Przyszłego” włączyła się w przygotowania do rozmów Okrągłego Stołu, a większość jej liderów zaangażowała się w prace Komitetów Obywatelskich „S”. Krakowscy uczestnicy ruchu, skupieni wokół R. Hugeta, utworzyli Akcję Studencką WiP, kontestującą możliwość porozumienia z PZPR. We Wrocławiu większość tamtejszego środowiska przyjęła nową formułę działania, tworząc Wspólnotę Wolność i Pokój. Aby do niej przystąpić, należało wypełnić deklarację i wskazać działania, w jakich zamierzano uczestniczyć.
W VI 1989 4 działaczy wywodzących się z Ruchu WiP: R. Gawlik, Janusz Okrzesik, J.M. Rokita i Jacek Szymanderski zostało wybranych do parlamentu z listy „S”. W VII 1989 podjęto kolejną próbę reformy WiP. Na Spotkaniu Ogólnopolskim w Dobrzyniu Wielkim wprowadzono strukturę federacyjną. Mimo tych zmian Ruch WiP uległ marginalizacji i nie odegrał istotnej roli w III RP, a jego działalność ostatecznie zanikła na początku l. 90.
Od IV 1987 Ruch WiP był rozpracowywany przez Wydz. II Dep. III MSW w ramach SOR krypt. Błękitni.