Region Mazowsze NSZZ „Solidarność”
Region Mazowsze NSZZ „Solidarność”. W zw. z podwyżką cen do pierwszego strajku w woj. warszawskim doszło 1 VII 1980 w Zakładach Mechanicznych Ursus, dzień późn. w Hucie Warszawa, nast. w 1. poł. lipca fala strajkowa rosła, obejmując też przedsiębiorstwa m.in. w Piasecznie i Żyrardowie. Gł. w Warszawie doszło do dłuższych dwu,–trzydniowych protestów, nie utworzono gremium koordynacyjnego. 2. poł. lipca przyniosła wyhamowanie strajków, których długość na ogół nie przekraczała jednego dnia, a ich centrum pozostawała Warszawa. Łącznie w lipcowych protestach wzięło udział w regionie co najmniej 31 zakładów. Kolejna, choć mniejsza fala strajków, przetoczyła się przez Mazowsze począwszy od 1 VIII i objęła co najmniej kilkanaście przedsiębiorstw, gł. w stolicy. Zasadnicze postulaty dotyczyły kwestii ekonomicznych i poprawy warunków pracy. W 2. poł. mies. inicjowano strajki solidarnościowe z Wybrzeżem, delegowano tam przedstawicieli zakładów. 21 VIII w ZM Ursus powstał Robotniczy Komitet Solidarności ze Strajkującymi Robotnikami Wybrzeża z udziałem Emila Broniarka, Zbigniewa Bujaka, Zbigniewa Janasa, Stanisława Karpezo, Józefa Pietrzyka. Do strajku nie doszło, ale delegacja zakładu udała się do Gdańska. Podobnie reprezentację wysłano z Huty Warszawa (przew. Marek Jasiewicz), gdzie 28/29 VIII przystąpiono do solidarnościowego protestu z Sewerynem Jaworskim na czele. Domagano się uznania KS, wysłania zakładowej delegacji do Gdańska, a także dostępu do radiowęzła.
Konrad Bieliński współorganizował druk biuletynu strajkowego a w komisji ekspertów MKS znaleźli się m.in. prawnicy Jan Olszewski i Wiesław Chrzanowski. Po zawarciu porozumienia uruchomiono w Warszawie punkty informacyjne: w siedzibie KIK, w mieszkaniu przy ul. Bednarskiej i Okólnik, gdzie kolportowano też tekst porozumień sierpniowych.
4 IX 1980 na spotkaniu w ZM Ursus przedstawiciele ok. 10 największych zakładów podjęli decyzję o utworzeniu NSZZ Mazowsze, 5 IX przyjęto statut nowego zw. zaw., powołano MKZ, wybrano kilkunastoosobowe prezydium Tymczasowego Zarządu NSZZ Mazowsze ze Z. Bujakiem na czele. Istotną rolę w powstawaniu struktur związkowych na Mazowszu odgrywali członkowie i współpracownicy KOR/KSS KOR.
We IX 1980 fala strajków o charakterze gł. ekonomicznym o różnej sile przetoczyła się łącznie przez kilkadziesiąt mazowieckich zakładów w ponad 20 miejscowościach: Bełchowie, Białej Podlaskiej, Ciechanowie, Garwolinie, Grajewie, Grzebsku, Kolnie, Legionowie, Ładymiu, Łaskarzewie, Łomży, Łukowie, Międzyrzecu Podlaskim, Mińsku Mazowieckim, Mławie, Nacpolsku, Ostrołęce, Otwocku, Parczewie, Płońsku, Pustelniku, Siedlcach, Skierniewicach, Sochaczewie, Stanisławowie, Sypniewie, Szczuczynie, Szepietowie, Węgrowie, Wyszkowie, Zambrowie. Pojedyncze protesty odnotowano też w stolicy w mniejszych zakładach. We IX 1980 „S” Mazowsze skupiała 70 tys. osób, natomiast do 7 X 1980 w samym woj. stołecznym akces do związku zgłosiło 250 tys. osób, co stanowiło około 22% ogólnej liczby pracowników. Do 16 X w regionie zarejestrowano 471 organizacji zakładowych.
Poza gł. nurtem „S” pozostawały pocz. struktury NSZZ Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty z centrum organizacyjnym w Instytucie Podstawowych Problemów Techniki PAN w Warszawie. 10–11 IX 1980 odbył się I WZD NSZZ Pracowników Nauki, Techniki i Oświaty (z udziałem 286 delegatów reprezentujących 8–10 tys. członków, w tym m.in. 127 instytutów naukowych i 23 placówki oświatowe), 13 X, na II WZD, zadecydowano o przejściu do „S” Mazowsze. Powstała Sekcja Nauki Techniki i Oświaty „S” Regionu Mazowsze liczyła 18 910 członków. W regionie „S” RI zbudowała silne struktury w woj. z rozwiniętym rolnictwem – bialskopodlaskim, ciechanowskim, łomżyńskim, ostrołęckim i siedleckim.
24 IX 1980 ogólnopolska delegacja „S” złożyła w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek o rejestrację, w ZM Ursus odbył się wiec, a w siedzibie warszawskiego KIK zebranie. 19 XII 1980 MKZ ustalił listę zakładów i branż, których przedstawiciele mieli znaleźć się w zarządzie. Weszli do niego: Z. Bujak, S. Jaworski, Andrzej Jordan, Jacek Knap, Janusz Kondrasiuk, Wiktor Kulerski, Jan Łojak, Maciej Madeyski, Mirosław Odorowski, Janusz Onyszkiewicz, Henryk Wujec, w II 1981 największym zakładom (ZM Ursus, HW, FSO) przyznano prawo do posiadania po 2 przedstawicieli w Tymczasowym Zarządzie MKZ Regionu Mazowsze.
W 1980 najważniejsza regionalna akcja protestacyjna o skutkach ponadregionalnych dotyczyła sprawy Jana Narożniaka, aresztowanego 20 XI 1980 (z pracownikiem prokuratury Piotrem Sapełą) w zw. z ujawnieniem tajnej instrukcji władz o zwalczaniu opozycji antysocjalistycznej. Ogłoszono gotowość strajkową, a prezydium MKZ domagało się rozmów z rządem nt. kontroli społecznej nad resortami siłowymi i prokuraturą. Region, choć nie bez początkowych oporów, wsparł powstawanie NSZZ Funkcjonariuszy MO.
3 X 1980 region wziął czynny udział w ogólnopolskim strajku ostrzegawczym, a 10 I 1981 w akcji absencyjnej w zakładach w celu wymuszenia na władzach wprowadzenia postulowanych w porozumieniu jastrzębskim wolnych sobót. Mimo trudności stwarzanych przez władzę zbudowano silny niezależny ruch wydawniczy. 1980–1981 w regionie ukazywały się co najmniej 273 tytuły prasowe.
W III 1981 podczas kryzysu bydgoskiego szef MKZ Z. Bujak wszedł do KKS, a władze lokalne „S” ze względów bezpieczeństwa przenoszono do zakładów pracy, np. Zarząd MKZ Mazowsze do ZM Ursus, MKS w Ostrołęce do zakładów celulozowo-papierniczych, a Oddział w Makowie Mazowieckim do Przedsiębiorstwa Mechanizacji Budownictwa Zremb. 27 III 1981 odbył się 4-godzinny strajk ostrzegawczy z masowym udziałem zakładów mazowieckich (największa akcja protestacyjna w okresie legalnego funkcjonowania „S” mazowieckiej). Decyzja z 30 III o zawarciu porozumienia warszawskiego spotkała się z krytyką części członków zakładowych struktur „S”, więcej zrozumienia dla niego wykazywano na ogół w mniejszych mazowieckich zakładach.
Region w kolejnych mies. doświadczał momentów napięć, jak choćby tzw. incydent otwocki z 7–8 V, gdzie nastroje społeczne tonowali m.in. Adam Michnik i Zbigniew Romaszewski, czy akcja protestacyjna o podłożu ekonomicznym zorganizowana 3 VIII 1981 jako demonstracyjny przejazd autobusów Miejskich Zakładów Komunikacyjnych pod siedzibę KC PZPR, zakończona blokadą centralnego warszawskiego ronda przy ul. Marszałkowskiej. Trwała ona od 3–5 VIII, kiedy odbył się 2-godzinny strajk ostrzegawczy z udziałem kilkudziesięciu mazowieckich zakładów. 12 X–4 XI lokalny MKS koordynował strajk w większości kobiecych załóg żyrardowskich zakładów. 5 XI w Siedlcach rozpoczął się strajk rolników wsparty delegacjami z całego kraju. Trwał on do 14 XII.
Członkowie „S” organizowali lokalne obchody rocznic (3 V, 11 XI), pod związkowymi sztandarami czczono poległych na Wybrzeżu w 1970, represjonowanych w Czerwcu 1976, upamiętniano Marzec 1968. Ożywiano pamięć o zasłużonych dla niepodległości Polski. W Ostrowi Mazowieckiej porządkowano nagrobki poległych w wojnie polsko-bolszewickiej 1920, a Wysokiem Mazowieckim staraniem „S” wydobyto z ziemi obelisk ku czci Polskiej Organizacji Wojskowiej.
I WZD Regionu Mazowsze odbyło się w kilku turach: 13–14, 20–21, 27–28 i 30 VI 1981, na przew. wybrano Z. Bujaka i wyłoniono 65-osobowy ZR. W prezydium ZR znaleźli się: Z. Bujak (przew.), S. Jaworski (pierwszy wiceprzew.), W. Kulerski (drugi wiceprzew.), Tadeusz Matuszyk, H. Wujec, Stanisław Rusinek, Piotr Szczepański, Krzysztof Łypacewicz, Tadeusz Kłopotowski (sekretarz), Z. Romaszewski, Eugeniusz Kościanek. Na I KZD wybrano 92 delegatów, którymi zostali m.in.: Ryszard Bugaj, Z. Bujak, Bronisław Geremek, Z. Janas, S. Jaworski, Kazimierz Kaczor, Romuald Kukołowicz, Aleksander Małachowski, Halina Mikołajska, J. Onyszkiewicz, H. Wujec.
Siedzibą władz Regionu Mazowsze była Warszawa. Oddziały związku w różnym czasie powstały w miastach: Biała Podlaska, Błonie, Ciechanów, Działdowo, Garwolin, Góra Kalwaria, Grodzisk Mazowiecki, Grójec, Kolno, Legionowo, Łomża, Łosice, Maków Mazowiecki, Milanówek, Mińsk Mazowiecki, Mława, Nasielsk, Nowy Dwór Mazowiecki, Ostrołęka, Ostrów Mazowiecka, Otwock, Ożarów, Piaseczno, Płońsk, Pruszków, Przasnysz, Pułtusk, Raciąż, Rawa Mazowiecka, Siedlce, Skierniewice, Sokołów Podlaski, Sochaczew, Tarczyn, Tłuszcz, Węgrów, Wołomin, Wysokie Mazowieckie, Wyszków, Zambrów, Żelechów, Żuromin, Żyrardów. Ostatecznie Region objął całkowicie lub częściowo swoim zasięgiem woj.: bialskopodlaskie, ciechanowskie, łomżyńskie, ostrołęckie, siedleckie, skierniewickie, stołeczne. Największe oddziały (Biala Podlaska, Łomża, Ostrołęka, i Siedlce) skupiały od kilkudziesięciu do ponad 100 KZ (20–23 tys. członków). Najmniejsze (m.in. Góra Kalwaria, Nowy Dwór Mazowiecki, Milanówek, Przasnysz, Raciąż, Żelechów) od kilku do kilkudziesięciu KZ (2–5 tys.).
Do VI 1981 powstało co najmniej 16 komórek adm. i merytorycznych: Dział Konsultacji i Sekcja Zebrań, Komisja Interwencji, Komisja Mediacyjna, Wszechnica Robotnicza, Komisja Informacji i Środków Przekazu, Sekcja Zagraniczna, Zespół ds. Sekcji Zawodowych i Branżowych, Dział Oddziałów Terenowych, Komisja Kultury, Ośrodek Badań Społecznych, Pracownia Plastyczna, Sekretariat, Dział Rejestracji, Dział Kont Bankowych, Dział Spraw Osobowych, Dział Administracyjno-Gospodarczy. W poł. 1981 ZM Ursus weszły w skład struktury poziomej „S”, zwanej Siecią Organizacji Zakładowych „S” Wiodących Zakładów Pracy. We IX 1981 Region Mazowsze (największy pod względem obszaru, drugi co do liczebności w kraju) zrzeszał 911 tys. członków, z czego większość w Warszawie i woj. warszawskim.
W czasie I KZD z Regionu Mazowsze w wyniku wyborów, w KK znaleźli się: Z. Bujak, Z. Janas, Maciej Jankowski, Jerzy Jastrzębowski, S. Jaworski, J. Onyszkiewicz, Z. Romaszewski, H. Wujec.
W 1981 we władzach mazowieckiej „S” uwidocznił się podział między grupą zw. z KSS KOR i jej przedstawicielami pełniącymi kluczowe funkcje kierownicze w Regionie a gronem niechętnym ich wpływom, kojarzonym m.in. z przedstawicielami KZ w MZK, Zakładach Mechanicznych im. Marcelego Nowotki, Fabryce Wyrobów Precyzyjnych im. Karola Świerczewskiego.
X 1980 – XI 1981 organem prasowym Regionu Mazowsze było pismo „Niezależność” z redaktorem. nacz. J. Łojakiem (do IV 1981) oraz K. Bielińskim (IV – XI 1981), który wskutek konfliktu podał się do dymisji. Od I 1981 Ośrodek Badań Społecznych na czele z Antonim Macierewiczem wydawał konkurencyjne „Wiadomości Dnia”. W okresie legalnej działalności „S” ukazywały się liczne pisma zakładowe, tak w wielkich fabrykach np.: w HW, ZM Ursus, FSO, jak i mniejszych przedsiębiorstwach, także poza Warszawą. Pisma związkowe wydawano też w oddziałach: w Białej Podlaskiej („Informator Związkowy WMKP”), Ciechanowie („Informator Związkowy”), Łomży („Biuletyn Informacyjny”, „Sens”), Makowie Mazowieckim („Sierpień”), Otwocku („Komunikat”), Piasecznie („Nasze Sprawy”), Pruszkowie („Informator”), Siedlcach („Serwis Bieżący” i „Odnowa”), Skierniewicach („Biuletynek”), Mławie („Solidarność Zawkrzeńska”). Ukazywały się tytuły środowiskowe, w tym pisma rolnicze. Ogólnopolski „Tygodnik Solidarność”, z redakcją w Warszawie, wydawano w nakł. 500 tys. egz. (redaktor nacz. Tadeusz Mazowiecki).
Region Mazowsze współorganizował ogólnokrajową służbę prasową „S”, w I 1981 powstała Agencja Prasowa Solidarności Agencja Prasowa Solidarności Agencja Prasowa Solidarności (AS), powołana z inicjatywy Józefa Kuśmierka podczas I Ogólnopolskiego Zjazdu Prasy Związkowej 24–25 I 1981, w którym uczestniczyli przedstawiciele ponad 20 pism i biuletynów wydawanych przez MKZ „S”. (AS), kierowana przez Helenę Łuczywo, funkcjonowało wiele niezależnych wydawnictw książkowych z NOW-ą i Kręgiem na czele, tworzono biblioteki „S” z niezależnymi publikacjami.
Nieliczne KZ (m.in. w Bibliotece Narodowej, Hucie Warszawa, Politechnice Warszawskiej) podjęły przygotowania na wypadek drastycznych działań przeciwko „S” ze strony władz, powołując składy zastępczych TKZ. Przed 13 XII 1981 skarbnikowi regionu M. Odorowskiemu udało się wypłacić z konta i uchronić przed konfiskatą 10 mln zł, powierzonych nast. pieczy ks. Jerzego Popiełuszki, które służyły organizowaniu sprzeciwu wobec stanu wojennego.
Wiceprzew. mazowieckiej „S” S. Jaworski i załoga HW wsparli trwający 25 XI – 2 XII strajk w Wyższej Oficerskiej Szkole Pożarnictwa w Warszawie (miała otrzymać status wyższej szkoły wojskowej). Siłowa pacyfikacja oraz brak zdecydowanej reakcji mazowieckiej „S” był dla władz sygnałem ułatwiającym decyzję o wprowadzeniu stanu wojennego. 5–6 XII 1981 na II WZD gł. tematem były wydarzenia z 2 XII. Z inicjatywy Z. Romaszewskiego zadecydowano o zorganizowaniu 17 XII w Warszawie manifestacji przeciwko przemocy.
W pierwszych dniach po 13 XII w regionie internowano 300–400 osób, w tym wiceprzew. ZR S. Jaworskiego, w woj. warszawskim do XII 1982 – 809 osób. W woj. ciechanowskim łącznie internowano nie mniej niż 16 osób, ostrołęckiem ok. 60, a w siedleckiem ok. 70, co najmniej 21 w woj. bialsko-podlaskim oraz kilka w skierniewickim. Na obszarze regionu funkcjonowały 3 Ośrodki Odosobnienia w: Warszawie-Białołęce dla mężczyzn, Warszawie-Grochowie dla kobiet i w Białej Podlaskiej. Internowania uniknęli przywódcy mazowieckiej „S”: przew. Z. Bujak, z-ca W. Kulerski, powracający z posiedzenia KK w Gdańsku członek prezydium Z. Romaszewski, przew. Komisji Fabrycznej w ZM Ursus Z. Janas.
14–15 XII 1981 krótkotrwałe strajki wybuchły w największych zakładach woj. warszawskiego, m.in. w HW, ZM Ursus, FSO (do pacyfikacji wykorzystano MO, do demonstracji siły – wojsko), ZK Unitra-Polkolor (o zakończeniu strajku przesądziło referendum). Do akcji protestacyjnych doszło też w instytucjach kultury i nauki (m.in. w Bibliotece Narodowej, w siedzibie PAN); w woj. warszawskim odnotowano łącznie ponad 30 strajków i akcji protestacyjnych, aresztowano w zw. z tym kilkadziesiąt osób, a kilkanaście z nich skazano na wyroki do 3,5 roku pozbawienia wolności (dla uczestników strajku w ZM Ursus), in. na grzywny (protestujący w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego), część uniewinniono m.in. pracowników FSO. Poza stolicą doszło do pojedynczych akcji protestacyjnych m.in. w Siedlcach, Działdowie i Nasielsku. Przywódcy regionu wzywali do zaniechania działań, które mogłyby doprowadzić do rozlewu krwi, zachęcali do akcji samopomocowej wśród członków „S”. Podejmowano oddolne, indywidualne i grupowe działania organizacyjne, praktycznie wdrażając w regionie koncepcję budowania zdecentralizowanych struktur podziemnej „S”. Utworzenie nowego regionalnego ciała kierowniczego zostało de facto wymuszone przez wejście Z. Bujaka do ogólnopolskiej TKK powołanej 22 IV 1982. Pod wpływem tego faktu powstała 8 V 1982 lokalna RKW w składzie: Z. Bujak, Z. Janas, W. Kulerski, Z. Romaszewski (do VIII 1982). Centralnym ogniwem RKW było tzw. biuro organizowane przez Ewę Kulik. RKW dysponowała zastępczą strukturą o krypt. Armenia, którą kierował Wojciech Stawiszyński (wcześniej zw. z Terenowym Komitetem Oporu „S” z okolic Piaseczna). Dzięki temu RKW dysponowała kilkunastoma wyspecjalizowanymi działami. W 1982 podporządkowały się jej Grupy Oporu Solidarni z Teodorem Klincewiczem. RKW współtworzyła dokumenty programowe TKK, od 1983 podjęła bliską współpracę z MKK, 1982–1986 kanałem ze Szwecji sprowadzano sprzęt poligraficzny. RKW wspierała finansowo, organizacyjnie i materiałowo inicjatywy zbieżne z firmowaną przez nią ideą „społeczeństwa podziemnego”, inicjowała także ogólnopolskie akcje np. liczenia frekwencji w wyborach do Sejmu PRL w 1985.
W dziesiątkach zakładów powstawały TKZ kontynuujące działalność związkową. Zajmowały się one m.in. pomocą represjonowanym i ukrywającym się członkom „S”, drukiem i kolportażem prasy podziemnej. Poza Warszawą struktury podziemnej „S” tworzono m.in. w Białej Podlaskiej, Żyrardowie i Siedlcach, gdzie jej aktywność na przestrzeni l. 80. zdecydowanie wyróżniała się na tle pozostałych pozawarszawskich ośrodków.
Tworzono porozumienia międzyzakładowe: na pocz. 1982 powstał Międzyzakładowy Komitet Koordynacyjny „S” (pismo „Wola”), w IV MRKS („CDN – Głos Wolnego Robotnika”), który wyróżniał się spektakularnymi działaniami na czele z uwolnieniem 7 VI 1982 Jana Narożniaka spod straży milicji; w V Międzyzakładowy Komitet Współpracy „S” („Głos MKWS”), 26–27 VI Komitet Porozumienia Międzyzakładowego „S” („Kierunki”), 1982 VIS („VIS”), 1 VI 1983 Mazowiecka Konfederacja „S” („Verbum”), w 1983 Międzyzakładowe Porozumienie „S” Unia („Unia”), XI Międzyzakładowa Struktura „S” („Struktura”).
Ukazywały się liczne podziemne pisma informacyjne, w tym co najmniej 4 o zasięgu ogólnopolskim: „KOS” (środowisko KOS), „Tygodnik Mazowsze” (uznawany za organ RKW) i „Tygodnik Wojenny”, „PWA. Przegląd Wiadomości Agencyjnych”. Wydawano też pisma publicystyczne: „Krytyka”, „Vacat”, „Spektator”, „Głos”, „Obóz”, satyryczne: „Jaruzela”, „Dżdżownica”, historyczne: „Zeszyty Historyczne”, „Przypis”, literackie: „Wezwanie”, środowiskowe. Łącznie 13 XII 1981 – 1983 w regionie ukazywało się co najmniej 250 tytułów, w Warszawie działało przynajmniej 112 podziemnych oficyn i wydawców, w tym NOWa, Krąg, CDN. 14 VII 1982, w celu koordynacji działań pism podziemnych, powstała Komisja Współpracy Pism Niezależnych, złożona z przedstawicieli „CDN – Głos Wolnego Robotnika”, „KOS”, „Tygodnika Wojennego”, „Woli”. Pisma podziemne ukazywały się w różnym czasie również m.in.: w Białej Podlaskiej („Podlasie”), Siedlcach („Metrum”), Wołominie („Kurier Wołomiński”) i Żyrardowie („Żar”). 1986–1989 ukazywało się w samej Warszawie rokrocznie średnio 181 tytułów prasowych (od 128 do 241), a poza nią przeciętnie 15 (od 10 do 29).
Spektrum informacji niezależnej poszerzyło od 12 IV 1982 pierwsze w regionie podziemne Radio „S”, zorganizowane z inicjatywy Z. i Zofii Romaszewskich. Mimo represji rozgłośnia przetrwała kolejne lata, stanowiąc inspirację dla in. (m.in. dla Programu II Radia „S”, Radia „S” Wola, Radia „S” Siedlce).
W II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. 1982 powołano Zespół Oświaty Niezależnej, 19 VII Radę Edukacji Narodowej, w XII Zespół Kultury Niezależnej, nast. Komitet Kultury Niezależnej, w 1982 Komitet Helsiński, w 1983 Społeczny Komitet Nauki, Archiwum Archiwum Archiwum, wydawnictwo założone w 1977 w Warszawie przez Jacka Arcta i Jadwigę Żelechowską we współpracy z grupą osób, które od 1974 powielały techniką fotograficzną wydawnictwa emigracyjne i ulotki (m.in. zawiadamiające o mszach rocznicowych). Działało do 1981 (do 1978 bez nazwy), w 1978 powstała formalna struktura i przyjęto nazwę. „S”. Rozwijano też kulturę niezależną. W XI 1982 powstał Teatr Domowy, w Ursusie działał Teatr Poniedziałkowy, prywatne mieszkania udostępniano na wystawy, wydarzenia artystyczne. Regularnie organizowano pod patronatem Kościoła i środowisk z nim związanych Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej "Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej", imprezy o charakterze religijno-kulturalnym organizowane przez duchowieństwo katolickie i laikat od połowy lat 70. Oficjalny I TKCh odbył się 20-27 IV 1975 w kościele akademickim św. Anny w Warszawie. W koncepcji TKCh zarysowały się dwa nurty. Pierwszy, reprezentowany przez ks. Tadeusza Uszyńskiego, proponował wizję kultury opartej o ruch parafialny, amatorski i studencki. Drugi, ks. Wiesława Niewęgłowskiego, zakładał działania kulturalne w obrębie Kościoła, w które należało włączać zawodowych twórców zainteresowanych taką formą współpracy. Oba nurty funkcjonowały w pierwszym dziesięcioleciu TKCh. Od IV 1975 w kościołach warszawskich, głównie dzięki wsparciu bp. Władysława Miziołka, następnie całego kraju, organizowano coroczne TKCh, które – mimo bojkotu przez państwowe środki przekazu – zyskiwały na popularności. Pod koniec lat 70. TKCh rozpowszechniły się zarówno w dużych miastach, jak i mniejszych ośrodkach, m.in. dzięki istotnemu wsparciu ordynariuszy diecezji. W trakcie TKCh odbywały się: odczyty, projekcje filmów, wystawy nie tylko sztuki sakralnej, imprezy muzyczne, teatralne, koncerty piosenki religijnej i pieśni zaangażowanej. Zapraszano różnych twórców: pisarzy, muzyków, rzeźbiarzy, malarzy, fotografików, hafciarzy (szaty liturgiczne, gobeliny) i in. Tygodnie nie tylko umożliwiały nawiązywanie dialogu pomiędzy twórcami (niektórzy z nich byli oddaleni od Kościoła albo mu niechętni) a duchowieństwem, były także forum wymiany myśli niezależnej. Wolne od ingerencji państwowej cenzury propagowały wartości kultury chrześcijańskiej i powszechnej. TKCh stały się częścią aktywności środowisk skupionych w Duszpasterstwach Środowisk Twórczych. (m.in.: w Warszawie, Siedlcach, Białej Podlaskiej). Od 1983 z udziałem największego w Polsce stołecznego kręgu artystycznego zaczęto przyznawać Nagrody Kulturalne „S”, wtedy też z inspiracji RKW utworzono z istniejących komitetów konsorcjum OKN-o z opiekunem W. Kulerskim, który dysponował odrębnym od RKW biurem.
W stanie wojennym nieliczne strajki najszerzej zorganizowano 13 V 1982, m.in. w kilkudziesięciu zakładach na fali wcześniejszych manifestacji. Z powodu represji (internowano w woj. warszawskim co najmniej 25 osób) częściej podejmowano symboliczne akcje protestacyjne (np. gromadzenie się podczas przerwy śniadaniowej, noszenie oporników zamiast emblematów „S”, spacery w porze Dziennika Telewizyjnego), piętnowano osoby uznane za kolaborantów. Po raz pierwszy 1 V 1982 zorganizowano kontrmanifestację z inicjatywy MRKS, a wbrew stanowisku Z. Bujaka. Późn. na ulicach Warszawy demonstrowano na ogół w dniach rocznic i świąt w PRL nieobchodzonych (np. 3 V, 31 VIII, 11 XI 1982, 1983 i latach nast.) a także jako alternatywę dla oficjalnych obchodów 1 V. 31 VIII 1982 odbyły się w stolicy wielotysięczne manifestacje współorganizowane przez RKW i MRKS. Przygotowania do nich zakłóciło aresztowanie 29 VIII m.in. Z. Romaszewskiego.
W kościołach powszechnie uczestniczono w mszach w intencji Ojczyzny. Najbardziej znaną odprawiał ks. Jerzy Popiełuszko w kościele św. Stanisława Kostki, choć nie mniej uroczystą celebrowano w świątyni św. Krzyża w Warszawie, a w skromniejszej oprawie w wielu in. Poza stolicą do parafii otwartych dla „S” i jej inicjatyw należał np. kościół św. Krzysztofa w Podkowie Leśnej z ks. Leonem Kantorskim, w Ostrowii Mazowieckiej w parafii NMP „S” wspierał ks. Stanisław Gadomski. W Siedlcach ważną dla „S” była parafia św. Stanisława Biskupa Męczennika, gdzie 1982–1989 działało Duszpasterstwo Ludzi Pracy.
W regionie pod patronatem Kościoła Katolickiego (w proporcjonalnie mniejszym stopniu in. kościołów chrześcijańskich) prowadzono szeroko zakrojoną akcję charytatywną dla represjonowanych członków „S” na czele z Prymasowskim Komitetem Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom z siedzibą w kościele św. Marcina przy ul. Piwnej w Warszawie. W siedleckim klasztorze ss. sakramentek od XII 1981 działał drugi po warszawskim kościelny komitet pomocy z ks. Józefem Miszczukiem. Pozostałe regionalne kościelne komitety pomocy w różnym czasie działały w Białej Podlaskiej, Łomży, Łukowie, Ostrołęce, Sokołowie Podlaskim.
Wzmocnieniem dla Kościoła i czasem ożywienia „S” była II pielgrzymka Jana Pawła II w 1983, w Warszawie 16–18 VI odbywana jednak w atmosferze społecznego wstrząsu po śmierci maturzysty Grzegorza Przemyka, śmiertelnie pobitego mies. wcześniej przez funkcjonariuszy MO na staromiejskim komisariacie w Warszawie. Pozytywnie wpłynęła na Kościół i środowiska solidarnościowe także III pielgrzymka papieska w roku 1987. Stolica gościła Jana Pawła II 8 i 13 VI.
W stanie wojennym odbyły się dwa gł. procesy związane z podziemną „S”. Pierwszy dotyczył 9 osób z podziemnego Radia „S” (24 I – 17 II 1983), w którym skazano m.in. Z. Romaszewskiego na 4,5 roku pozbawienia wolności. Drugi (21 III – 19 V) objął 9 osób z MRKS. Skazano m.in. Adama Borowskiego na 3,5 roku pozbawienia wolności.
W ramach RKW i in. (m.in. „PWA. Przegląd Wiadomości Agencyjnych”) utrzymywano kontakty zagraniczne, w tym z emigracją polską (m.in. we Francji, w RFN, Norwegii, Szwecji, Wielkiej Brytanii), dzięki którym na działalność opozycyjną pozyskiwano pomoc finansową i materiałową, kierowaną do Polski np. w transportach z pomocą charytatywną.
W II 1984 powstały Grupy Polityczne Wola Wola „Wola”, pismo wydawane w Warszawie I 1982 – 11 IX 1989, od 1989 jako oficjalne pismo „S” Regionu Mazowsze. (m.in. Andrzej Urbański, Maciej Zalewski), wydawano pisma „Naprzód”, od 1986 „Pracę” (firmowane przez DLP); W VI 1984 wzywano do bojkotu wyborów do rad narodowych, a dzięki m.in. MRKS oraz RKW w regionie zorganizowano akcję szacowania frekwencji wyborczej, podobnie starano się kontrolować przebieg wyborów do Sejmu w 1985. 13 VII rozpoczął się proces 4 b. członków KSS KOR: Jacka Kuronia, A. Michnika, Z. Romaszewskiego, H. Wujca, umorzony na mocy kolejnej amnestii.
3 XI 1984 w Warszawie odbył się wielotysięczny manifestacyjny pogrzeb zamordowanego przez SB ks. J. Popiełuszki – kapelana hutników i służby zdrowia. Na fali społecznego poruszenia tragedią 12 XI zawiązano Komitet Obywatelski Przeciw Przemocy. Sąsiedztwo miejsca pochówku kapelana „S” kościoła św. Stanisława Kostki stało się punktem zbornym dla wielu kolejnych opozycyjnych manifestacji, jak choćby 1 V 1985.
Skład mazowieckiego RKW poszerzono w X 1983 o K. Bielińskiego, I 1985 Jana Lityńskiego (wcześniej na jesieni 1984 wycofał się z niej z powodów osobistych Z. Janas). W 1986 region przygotowywał podziemny ogólnopolski zjazd związku o krypt. Grobla, który nie doszedł do skutku z powodu aresztowania 31 V 1986 członków RKW: K. Bielińskiego, Z. Bujaka i szefowej biura E. Kulik-Bielińskiej; do ich procesu jednak nie doszło. Aresztowanych uwolniono we IX 1986. W Kulerski stanął na czele RKW, włączono do niego Michała Nawrockiego i W. Stawiszyńskiego.
30 IX RKW Mazowsze rozpoczęła jawną działalność, poza dotychczasowymi członkami w jej skład weszła E. Kulik-Bielińska oraz H. Wujec; Z. Bujak stał się członkiem ogólnopolskiej Tymczasowej Rady „S”, a Z. Romaszewski stanął na czele utworzonej 6 XII 1986 Komisji ds. Interwencji i Praworządności „S”.
W 1987 do RKW dołączyli Michał Boni i M. Zalewski (25 X Z. Bujak wszedł w skład ogólnopolskiej KKW). Miejscem spotkań RKW i podziemnej „S” był m.in. zw. z DLP warszawski kościół św. Klemensa Hofbauera przy ul. Karolkowej, gdzie 10 XI odbyło się spotkanie licznych działaczy „S”. Od 1988 w pracach RKW z powodu wyjazdu stypendialnego nie uczestniczyli E. Kulik-Bielińska i K. Bieliński.
Ujawnienie struktur centralnych „S” zapoczątkowało proces ujawniania się zakładowych ogniw związku i prób ich formalnej legalizacji. Jako jeden z pierwszych w VII 1987 powstał Komitet Założycielski w ZM Ursus, w II 1988 w FSO, we IX w Hucie Warszawa. Mazowiecki wkład w protesty krajowe wiosny i lata 1988 był znikomy. 9 V 1988 odbył się krótki strajk w ZM Ursus. W VIII strajkowało MZK. 21 VIII w Hucie Warszawa z inspiracji działaczy MRKS stanęło kilka wydz., dzień późn. próbę zorganizowania akcji protestacyjnej podjęto ponownie w ZM Ursus; w FSO powstał KS.
18 XII 1988 w stolicy powstał KO przy Przew. „S” L. Wałęsie. Region Mazowsze reprezentowali: Z. Bujak, Andrzej Celiński, Jarosław Kaczyński, Edward Radziewicz, H. Wujec, M. Zalewski oraz doradcy regionu: B. Geremek, J. Kuroń, T. Mazowiecki, A. Michnik. Na 135 członków komitetu 77 mieszkało w stolicy. Od 6 II 1989 trwały obrady okrągłego stołu, gdzie po stronie solidarnościowoopozycyjnej znaleźli się m.in. związani z Regionem Mazowsze: Z. Bujak, B. Geremek, J. Kuroń, T. Mazowiecki, A. Michnik.
19 II 1989, w warszawskim kościele św. Klemensa Hofbauera odbyło się zebranie regionalnych struktur, oddziałów terenowych i ponad 100 jawnych komitetów założycielskich „S”; powołano ponad 130-osobowy TZR z przew. Z. Bujakiem. Wyraźnie zaznaczył się wówczas podział w związku. Salę obrad opuścili demonstracyjnie, składając przy tym mandaty TZR, przedstawiciele MRKS. Nie doczekali się oni realizacji swoich postulatów w tym decyzji o reaktywowaniu „S” na podstawie niezmienionego statutu z 1980. Przy parafii św. Klemensa Hofbauera Marian Parchowski utworzył Biuro Regionu, a Tomasz Pękalski Biuro Informacyjne.
17 IV 1989 Sąd Wojewódzki w Warszawie ponownie zarejestrował „S”. Do 12 IV 1989 w regionie działały 283 komitety założycielskie skupiające ok. 50 tys. członków oraz co najmniej trzy oddziały terenowe w: Białej Podlaskiej, Siedlcach, Wołominie. 18–19 IV w stolicy obradował III Zjazd „S” RI, zarejestrowanej przez Sąd Wojewódzki 20 IV.
Warszawa stała się centralnym ośrodkiem „S”, prowadzącej kampanię przed wyborami do parlamentu w VI 1989. 23 IV zebrały się KO, zatwierdzono listy kandydatów, przyjęto program wyborczy. Posłami zostali m.in. związani z Regionem Mazowsze: Jerzy Dyner, Tadeusz Godlewski (Ostrołęka). Z. Janas, W. Kulerski, J. Kuroń, J. Lityński, A. Michnik, H. Wujec, a senatorami m.in. Andrzej Czapski (Biała Podlaska), J. Kaczyński, Zofia Kuratowska, Andrzej Machalski, Z. Romaszewski.
1 V 1989 ulicami stolicy przeszła legalna już 100-tysięczna demonstracja „S”, 2 V ukazał się nr 1 reaktywowanego „Tygodnika Solidarność”, a 8 V – „Gazety Wyborczej”, pisma „S” do IX 1990 (redaktor nacz. A. Michnik). Premierem w VIII 1989 został zw. z „S” i Regionem Mazowsze T. Mazowiecki.
We IX 1989 regionem faktycznie kierowali M. Boni i M. Jankowski. Liczył on 150 tys. członków w 1,4 tys. zakładowych organizacjach związkowych. 28 I 1990 dotychczasowy przew. mazowieckiej „S” Z. Bujak stanął na czele Warszawskiego Porozumienia KO „S”. Coraz bardziej pogłębiał się kryzys w regionie, spowodowany m.in. małą aktywnością członków, brakiem funduszy i programu. W XII 1989 odbyła się I tura III WZD Regionu Mazowsze; przew. został M. Boni, z-cą M. Jankowski, w I 1990 wybrano ZR. 1989/1990 region obejmował ponad 2,3 tys. zakładowych organizacji związkowych oraz ok. 300 tys. członków.
W 1990 rozpoczął się kolejny rozdział historii „S” Regionu Mazowsze, w którym związkowcy musieli zmierzyć się z nieznanymi dotąd problemami, m.in. bezrobocia i likwidacji zakładów.
W 2019 Region Mazowsze miał 23 oddziały terenowe: Biała Podlaska, Ciechanów, Chełm, Działdowo, Garwolin, Grodzisk Mazowiecki, Kolno, Legionowo, Łomża, Łowicz, Łuków, Mińsk Mazowiecki, Mława, Ostrów Mazowiecka, Ostrołęka, Otwock, Pruszków, Siedlce, Skierniewice, Sochaczew, Włodawa, Wołomin, Żyrardów.
Od IX 1980 SB inwigilowała Region Mazowsze w ramach SOR krypt. Mazowsze i SO krypt. Mazowsze. W l. 80., w ramach SOR, inwigilowała też: „KOS” (krypt. KOS), „Praworządność” (krypt. Prawo), „PWA. Przegląd Wiadomości Agencyjnych” (krypt. Agencja), „Tygodnik Mazowsze” (krypt. Redakcja), „Wiadomości” (krypt. Trucizna), „Wola” (krypt. Wola), MRKS (krypt. Cesarz), NOW-ą (krypt. Offset), Oficynę Kret (krypt. Dostawcy), wydawnictwo Przedświt (krypt. Przedświt), „Głos” (krypt. Głos), Radio „S” (krypt. Audycja), Grupę Polityczną Robotnik (krypt. Robotnik), Mazowiecką Konfederację „S” (krypt. Kormoran), Międzyzakładowe Porozumienie Unia (krypt. Unia), Terenowy Komitet Oporu „S” (krypt. Jowisz), MKS (krypt. Ulotka). Wydz. III WUSW prowadziły m.in. w woj. ciechanowskim SOR przeciwko Porozumieniu Opozycji Robotniczej „S” (krypt. Działacz) oraz Tymczasowej Komisji Wykonawczej „S” (krypt. Narew), w woj. ostrołęckim SOR krypt. Kurier, SOR krypt. Skryci przeciwko „S” w Ostrowi Mazowieckiej), w woj. siedleckim SOR przeciwko Oddziałowej Komisji Wykonawczej „S” Region Mazowsze Oddział Siedlce, krypt. Skos.