Fabryka Łożysk Tocznych w Kraśniku
Fabryka Łożysk Tocznych w Kraśniku, 1937–1939 w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego częściowo ukończono Fabrykę Amunicji nr 2 w ówczesnej Dąbrowie-Bór k. Kraśnika. 1948 uruchomiono w tym miejscu Kraśnicką Fabrykę Wyrobów Metalowych, rewitalizując równolegle niedokończone przedwojenne osiedle robotnicze (od 1954 jako miasto Kraśnik Fabryczny, 1975 włączone do Kraśnika). KFWM była początkowo jedynym producentem łożysk w Polsce. 1956 nadano zakładowi patronat Mariana Buczka (przedwojenny działacz komunistyczny). 26 VI 1959 w Kraśniku Fabrycznym doszło do sprowokowanych przez władze komunistyczne wydarzeń związanych z protestem mieszkańców przeciwko likwidacji lokalnego miejsca kultu religijnego. 1972 KFWM przemianowano na Fabrykę Łożysk Tocznych w Kraśniku. 25 VI 1976 doszło do odosobnionych strajków na czterech wydziałach (łącznie 191 strajkujących). 1979 fabryka zatrudniała 7,6 tys. pracowników, będąc trzecim co do wielkości zakładem pracy na Lubelszczyźnie.
18 VII 1980 strajkowało pięć wydziałów FŁT.
13 IX 1980 utworzono Założycielski Komitet Zakładowy (potem Komitet Założycielski) NSZZ, który 18 IX 1980 wyłonił prezydium: przewo. Wiesław Pastuszko, wiceprzew. Mieczysław Łazarz, sekretarz Barbara Czarnota oraz Franciszek Dec, Marian Jagiełło, Ryszard Kuśmierczyk, Eugeniusz Madejek, Zdzisław Szymczak, Andrzej Tota, Wiesław Wichuła i Henryk Wojtyra. Do 4 X 1980 akces do „S” zgłosiło 6,1 tys. pracowników FŁT (na 7,6 tys. zatrudnionych). Od X 1980 wydawano „Biuletyn NSZZ «Solidarność» Fabryki Łożysk Tocznych im. M. Buczka w Kraśniku”. 3 XII 1980 zakładowa „S” zażądała od dyrekcji rehabilitacji pracowników zwolnionych po strajku 25 VI 1976.
15 I 1981 wybrano 17-osobową KZ z prezydium w składzie: przew. Ryszard Kuśmierczyk, wiceprzew. Ryszard Gazda, wiceprzew. Jan Szlafka oraz Wiesław Pastuszko, Zygmunt Rozmus i Henryk Zalewski. II–III 1981 przeprowadzono wybory do 40 kół i komisji wydziałowych. 12 II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. 1981 na tle personalnym doszło do wyłonienia osobnej KZ w Ośrodku Badawczo-Rozwojowym Maszyn i Urządzeń Technicznych z przewodniczącym Mieczysławem Łazarzem. Od III 1981 wydawano równolegle drugie pismo związkowe: „Express Informator NSZZ «Solidarność» FŁT-1 Kraśnik”. Na I WZD Regionu Środkowo-Wschodniego (IV–V 1981) FŁT reprezentowało 16 delegatów. 10 VI 1981 zakładowa „S” postulowała przekazanie nowobudowanej siedziby KM MO w Kraśniku na potrzeby szkolne.
13 XII 1981 internowani zostali trzej działacze „S” FŁT: R. Kuśmierczyk (do 17 III 1982), M. Łazarz (do 31 VII 1982) i H. Wojtyra (do 17 III 1982).
14 XII 1981 podjęto strajk w FŁT z udziałem ok. 4 tys. strajkujących. W skład komitetu strajkowego weszli: W. Pastuszko (przewodniczący), Krzysztof Almert, Adam Bochenek, Józef Biernat, Władysław Chojenta, Bolesław Gawlik, Jerzy Kata, Apolinary Kłosiński, Józef Kot, Józef Kulpa, Aleksander Oczak, Edmund Pęk, Zygmunt Rozmus, Jan Sobota (przew. „S” PKS Kraśnik, dołączył do strajku w FŁT), Jan Szlafka, Jan Toporowski, Stanisław Walczak, Mieczysław Wilk i Waldemar Zawadzki. 18 XII 1981 interwencja wojska i ZOMO zakończyła strajk. Zatrzymano 32 osoby, z których 3 aresztowano (m.in. 18 XII 1981 3-miesięcznym aresztem ukarany został przez kolegium ds. wykroczeń Józef Michalczyk).
18 XII 1981 po pacyfikacji funkcjonariusze SB wkroczyli do siedziby KZ „S” FŁT przejmując dokumentację, wydawnictwa i prasę związkową, które przewieziono do KW MO w Lublinie.
21–25 XII 1981 internowano kolejnych ośmiu działaczy „S” FŁT. Byli to: J. Biernat (do 24 III 1982), F. Dec (do 24 III 1982), Witold Łapiński (do 17 IX 1982), E. Pęk (do 24 III 1982), Bogusław Potępa (do 24 III 1982), Henryk Targos (do 4 II 1982), J. Toporowski (od 30 IX 1982 aresztowany) i M. Wilk (do 4 II 1982). W zw. z zarzutem kontynuacji oporu w ośrodku odosobnienia internowany J. Toporowski został 30 IX 1982 osadzony w AŚ w Lublinie, a 16 XII 1982 skazany przez Sąd Rejonowy w Lublinie na 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu.
W ramach represji po strajku, kadra zakładu wnioskowała o zwolnienie 95 związkowców. Zespół z komisarzem wojskowym wyselekcjonował z tego 59 osób. Z tego 4 osobom umożliwiono przejście na wcześniejszą emeryturę. Z pozostałych 55 osób faktycznie zwolnionych, 33 odwołały się do dyrekcji o ponowne zatrudnienie. Zgodzono się na ponowne zatrudnienie 12 osób, zmieniając im warunki zaszeregowania. Cztery osoby przyjęły tę propozycję. 36 osób odwołało się do Terenowej Komisji Odwoławczej w Kraśniku oraz Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie. Pięć osób zostało przywróconych do pracy prawomocnym wyrokiem.
Dwaj przywódcy strajkowi, Wiesław Pastuszko i Aleksander Oczak, 17/18 XII 1981 opuścili fabrykę przed pacyfikacją i podjęli udaną próbę ukrywania się (Oczak do XI 1982, Pastuszko do III 1983) połączoną z aktywną działalnością podziemną, najpierw w Warszawie, a następnie na Lubelszczyźnie.
Na pocz. 1982, na podst. pełnomocnictw udzielonych w czasie strajku, Leszek Gaczewski zainicjował powołanie podziemnej struktury „S” w Kraśniku, do którego weszli z FŁT m.in.: Leszek Gaczewski (przewodniczący), Robert Brzózka, Zbigniew Chudzik, Maria Janiec, Teresa Poseniak i Edward Potępa. W środowisku tym wydawano m.in. pismo „Wola Narodu. Pismo Solidarności Walczącej”, zainicjowane w Warszawie przez W. Pastuszkę. Głównymi kolporterami pisma na teren FŁT byli: Piotr Jarzynka i Tomasz Stasak.
23–24 II 1982 w związku z akcją rozklejania ulotek na terenie Kraśnika i FŁT zostali zatrzymani (oprócz kilku innych osób) pracownicy fabryki: Janusz Janiszewski, Stanisław Kozyra, Janusz Marek Rakuś, Jacek Tomczyk i Sławomir Żuber. Wobec Kozyry i Tomczyka do 1 IV 1982 zastosowano areszt tymczasowy. III 1982 wszyscy wymienieni zostali objęci aktem oskarżenia. 21 VI 1982 Sąd Rejonowy w Kraśniku skazał Janiszewskiego, Kozyrę i Tomczyka na karę 8 mies. ograniczenia wolności, zaś Żubera na karę grzywny.
30 IV 1982 podczas rozklejania ulotek wzywających do bojkotu obchodów 1 V zatrzymany został Jerzy Bieńczak z FŁT, który od III 1982 zajmował się malowaniem znaków „S” na terenie Kraśnika. 2 V 1982 J. Bieńczak został aresztowany i objęty śledztwem, a nast. aktem oskarżenia. 13 V 1982 zwolniony, a 8 VI 1982 sąd umorzył postępowanie.
12 V 1982 internowano kolejnych sześciu działaczy „S” z FŁT w zw. z kontynuowaniem działalności podziemnej. Byli to: Zenon Koper (do 16 VI 1982), Andrzej Matuszewski (do 16 VI 1982), Jerzy Opoka (do 24 VI 1982), Mieczysław Stachyra (do 2 VII 1982), Stanisław Strawa (do 16 VI 1982) i Jan Tota (do 2 VII 1982).
Na pocz. 1982 J. Kata z FŁT zainicjował wydawanie pisma „Biuletyn Informacyjny Ziemi Kraśnickiej «Solidarność»”. IX 1982 redagowanie pisma przekazał M. Łazarzowi, który zorganizował także kolportaż pisma na teren FŁT.
IX 1982 przewodnictwo powołanej Komisji Koordynacyjnej „S” w Kraśniku objął M. Łazarz z FŁT. W działalność tego środowiska w następnych latach zaangażowani byli z FŁT m.in.: Ryszard Bodziuch, Z. Chudzik, L. Gaczewski, J. Michalczyk.
5 XI 1982 – 2 II 1983 na rzekome ćwiczenia wojskowe zostało powołanych represyjnie kilku związkowców „S” FŁT. Byli to m.in.: J. Bieńczak (JW Czarne), Wiesław Gawdzik (JW Budowo), Andrzej Lisek (JW Czarne), Marek Popłoński (JW Czerwony Bór), Józef Posyniak (JW Czarne), Antoni Pyzik (JW Czerwony Bór), Wiesław Zbytniewski (JW Budowo) i inni.
3 XI 1983 miała miejsca wpadka grupy działaczy „S” wydających i kolportujących pismo „Wola Narodu”. Po przeszukaniu mieszkań zatrzymani pracownicy FŁT: Z. Chudzik, Marian Dzikowski, L. Gaczewski i T. Poseniak; objęci śledztwem. 31 I 1984 Sąd Wojewódzki w Lublinie umorzył postępowanie na mocy amnestii.
Potencjał środowiska „S” FŁT poważnie osłabił w 1982–1984 wyjazd zagranicę kilku czołowych działaczy. Byli to m.in.: F. Dec (Francja), J. Kata (Australia, 1982), R. Kuśmierczyk (Kanada, 1984), A. Oczak (Australia, 1984), W. Pastuszko (Australia, 1983), S. Strawa (Kanada), J. Szlafka (Kanada), J. Toporowski (Kanada, 1984), H. Wojtyra (Kanada).
26 VI 1986 na terenie FŁT zatrzymany J. Bieńczak po ujawnieniu przechowywania w jego szafce pracowniczej torby ze 100 egz. prasy podziemnej; 28 VI – 26 VII 1986 aresztowany, a 28 VII 1986 zwolniony dyscyplinarnie z pracy w FŁT.
17 I 1989 ujawniono Komitet Założycielski „S” FŁT z przewodniczącym M. Łazarzem. Komitet zebrał wówczas 1,5 tys. podpisów poparcia załogi. 30 VI 1989 przeprowadzono demokratyczne wybory do KZ „S”. Jej przewodniczącym został M. Łazarz (który był w tym czasie także przewodniczącym KO Ziemi Kraśnickiej oraz przewodniczącym Tymczasowego Zarządu Oddziału „S” Ziemia Kraśnicka). 5 III 1990 Krzysztof Almert z FŁT został demokratycznie wybranym przewodniczącym Zarządu Oddziału „S” w Kraśniku (do 1992). Jesienią 1990 dokonano nowych wyborów przewodniczącego KZ „S” FŁT, którym został Witold Wołoszyn (w miejsce M. Łazarza, który zrezygnował ze stanowiska w zw. z objęciem funkcji kierownika Urzędu Rejonowego w Kraśniku).
1995 FŁT przekształcono z przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną i rozpoczęto restrukturyzację firmy. 1997 „S” w FŁT liczyła 1,7 tys. związkowców. 2002 w FŁT pracowało 3 tys. osób, do „S” należało 1,5 tys. związkowców. 2013 FŁT, zatrudniającą 1,8 tys. osób, sprzedano spółce należącej do przedsiębiorstwa państwowego z Chińskiej Republiki Ludowej.