Fabryka Samochodów Ciężarowych im. Bolesława Bieruta w Lublinie
Fabryka Samochodów Ciężarowych im. Bolesława Bieruta w Lublinie, powstała w 1950 i w ciągu kilku lat stała się największym zakładem pracy na Lubelszczyźnie; produkowano gł. samochody dostawcze (1958–1993 m.in. Żuk). 1979–1981 fabryka zatrudniała ok. 11–12 tys. pracowników.
10 VII 1980 z powodu obniżenia premii nastroje strajkowe pojawiły się na Wydz. Tłoczni i Montażu; 11 VII strajk rozpoczęty na Wydz. Tłoczni objął cały zakład. Postulaty dot. m.in. podwyżki płac, poprawy zaopatrzenia w artykuły mięsne, zniesienia cen komercyjnych, wyrównania dodatku rodzinnego do wysokości zasiłków wypłacanych pracownikom MO i WP, uniezależnienia zw. zaw. od administracji i aparatu partyjnego PZPR. 12 VII wyłoniono 21–22 przedstawicieli załogi. 14 VII załoga wybrała nowe przedstawicielstwo (29 osób) z przew. Stanisławem Danielem, przerwano strajk i rozpoczęto negocjacje, 16 VII zakończone podpisaniem porozumienia z dyr. FSC; wywalczono m.in. podwyżkę płac i gwarancję bezpieczeństwa dla strajkujących. 18 VII odbyło się spotkanie przedstawicieli załogi z wojewodą lubelskim dot. postulatów zgłoszonych pod adresem władz woj.
3 IX 1980 przedstawicielstwo załogi z okresu strajków lipcowych przekształciło się w Założycielski Komitet Robotniczy. Początkowy skład prezydium ZKR: przew. S. Daniel, wiceprzew. Julian Dziura, sekretarz Wiesława Karykowska oraz Teodor Basak, Jan Łaz i Aleksandra Wójtowicz. 5 IX S. Daniel i J. Dziura pojechali do Gdańska, gdzie nawiązali kontakt z MKS. 10 IX S. Daniel został wiceprzew. Międzyzakładowego Środkowo-Wschodniego Komitetu Założycielskiego NSZZ, nast. powołany też do KKP (sprawy płacowe). Od X-XI 1980 skład prezydium ZKR: przew. Lucjan Kalita, z-ca przew. Julian Dziura, oraz Teodor Basak, Wiesława Karykowska, Jan Łaz, Aleksandra Wójtowicz i Bogdan Zieliński, w prezydium prawd. także S. Daniel.
W poł. X 1980 w świetlicy narzędziowni zawieszono pierwszy krzyż w zakładzie. 13–15 XI 1980 w FSC zorganizowano ogólnopolskie spotkanie ok. 200 przedstawicieli „S” z 86 kluczowych zakładów przemysłu elektromaszynowego, na którym utworzono zespół ds. prowadzenia rozmów z komisją rządową.
8 I 1981 Zakładowe Zebranie Delegatów wyłoniło 15-osobową KZ; w prezydium znaleźli się: T. Basak (przew.), S. Daniel (z-ca ds. interwencyjno-postulatowych), J. Dziura (z-ca ds. organizacyjno-prawnych), Piotr Branica, W. Karykowska, Roman Lis i J. Łaz; ponadto w KZ: Andrzej Grabowski, Waldemar Janiak, Ryszard Koczkodaj, Adam Pajdosz, Roman Partyka, Bronisław Wituch, Bogdan Zieliński i Teresa Żuk-Haławin. „S” zrzeszała w tym czasie 9,5 tys. związkowców. 29 I 1981 zaczęto wydawać pismo „Biuletyn Informacyjny Założycielskiego Komitetu Robotniczego NSZZ «Solidarność» FSC Lublin” (od III 1981 jako „Biuletyn Informacyjny NSZZ «Solidarność» FSC Lublin”).
6 II 1981 dokonano poświęcenia lokalu. 6/7 II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. 1981 w FSC odbyło się zebranie MKZ Regionu Środkowo-Wschodniego, podczas którego doszło do zmian w prezydium MKZ (m.in. dymisja przew. Regionu Czesława Niezgody oraz pochodzącego z FSC wiceprzew. S. Daniela). 24–30 III 1981, w czasie kryzysu bydgoskiego, MKZ przeniósł swoją siedzibę do FSC; 27 III załoga FSC wzięła udział w ogólnopolskim strajku ostrzegawczym.
14 IV 1981 podpisano porozumienie z KZ Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie przewidujące wymianę informacji i materiałów związkowych, uzgadnianie stanowisk w sprawach związkowych organizowanie wspólnych akcji i dyskusji oraz wzajemną pomoc, w pracy związkowej. Podczas I WZD Regionu Środkowo-Wschodniego (IV – V 1981) FSC reprezentowało 20 delegatów; 3 z nich (S. Daniel, J. Dziura i R. Pakuła) weszło w skład ZR; 2 osoby z FSC zostały delegatami na I KZD (T. Basak i S. Daniel).
Wiec „S” zorganizowany 30 IV 1981 z udziałem ok. 900 pracowników, poświęcony Świętu Pracy, był świadomym zerwaniem z komunistyczną tradycją pierwszomajowych pochodów. W V 1981 przeprowadzono wybory do Rady Pracowniczej FSC, zainicjowanej przez „S” i liczącej 83 przedstawicieli załogi; w prezydium rady znaleźli się m.in.: R. Pakuła (przew.), Zbigniew Prus (z-ca) i Wanda Włoch (sekretarz); członek prezydium Rudolf Rybak został 7 X 1981 przew. Regionalnej Komisji Porozumiewawczej Rad Pracowniczych Regionu Środkowo-Wschodniego.
Ważną rangę nadano obchodom 1. rocznicy strajku w VII 1980. 14 VII 1981 przy bramie głównej odsłonięto tablicę pamiątkową oraz odprawiono mszę na placu przed biurowcem (na zewnątrz fabryki), pod przewodnictwem bp. pomocniczego ks. Zygmunta Kamińskiego, który poświęcił sztandar zakładowej „S”.
W odpowiedzi na nagonkę towarzyszącą Posłaniu do ludzi pracy Europy Wschodniej, 21 IX 1981 KZ FSC wystosowała list do Związkowej Organizacji Fabrycznej Zakładów Samochodowych im. Lichaczowa (ZIŁ) w Moskwie, zapraszający delegację z Moskwy do złożenia wizyty i nawiązania współpracy.
13 XII 1981 internowani zostali 4 działacze „S” FSC: T. Basak (do 12 III 1982), S. Daniel (do 30 IV 1982), J. Dziura (do 7 IX 1982) i Lucjan Kalita (do 10 V 1982); 24 XII 1981 internowany został R. Koczkodaj, któremu 16 IV 1982 internowanie zamieniono na tymczasowe aresztowanie (zwolniony 11 lub 12 X 1982).
14–17 XII 1981 ok. 6 tys. osób pracowników FSC podjęło strajk przeciw wprowadzeniu stanu wojennego. W składzie Zakładowego Komitetu Strajkowego: Zdzisław Barszczewski (przew.), Piotr Augustowski, Tadeusz Bednarski, Józef Chinek, Lech Ciężki, Stefan Golec, Ryszard Hać, Władysław Koleniec, Ryszard Kozieł, Eugeniusz Niezgoda, Zdzisław Lesiuk, Stanisław Lusawa, Andrzej Malicki, Alfred Pluta, Kazimierz Szczurowski, Zygmunt Welo, Józef Zaguła, Zofia Zimińska i Henryk Żurawski. 15 XII odprawiono mszę dla strajkujących. 17 XII 1981, ok. godz. 3.00, strajk przerwało wkroczenie WP, ZOMO i SB. Wg SB, zatrzymano 11 osób, 2 internowano, 7 aresztowano, a 26 osób zwolniono z pracy.
22 XII 1981 pod zarzutem przywództwa w grudniowym strajku aresztowany został L. Ciężki, którego 10 II 1982 Sąd Wojewódzki w Lublinie skazał na 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu; 21 VI 1982 SN zmienił wyrok, uchylając zawieszenie.
12 III 1982 Prokuratura Rejonowa w Lublinie wszczęła śledztwo dot. zorganizowania i kierowania strajkiem. 26 III 1982 aresztowani zostali: Z. Barszczewski i J. Zaguła; 16 IV 1982 R. Koczkodaj. 11 X 1982 Sąd Rejonowy w Lublinie skazał: Z. Barszczewskiego na 2 lata pozbawienia wolności w zawieszeniu, Eugeniusza Budzyńskiego na 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu, R. Koczkodaj i J. Zagułę na 3 mies. pozbawienia wolności (z zaliczeniem aresztu na poczet kary) oraz T. Bednarskiego i W. Karykowską na grzywny.
14 XII 1981 przew. KS Zdzisław Barszczewski wyniósł z FSC sztandar związkowy, który został ukryty w mieszkaniu na terenie dzielnicy Czechów; od I 1982 sztandar ukrywał Henryk Kasperek we wsi Niemce k. Lublina; wiosną 1989 ks. Zbigniew Kuzia przywiózł sztandar do parafii MBKP w Lublinie; w 1989 powrócił do FSC.
W IV 1982 Piotr Dudziak i Janusz Lato zainicjowali wydawanie podziemnego pisma „Biuletyn Informacyjny Tymczasowej Komisji Zakładowej NSZZ «Solidarność» FSC Lublin”, które ukazywało się do V 1986.
Wiosną 1982 zawiązana została Tymczasowa KZ, działająca do ok. 1987, w składzie: P. Dudziak, Józef Kozioł, J. Lato, Józef Muzyka, Czesław Olcha, Józef Trąbka, Kazimiera Zagojska, H. Żurawski. W pracach TKZ uczestniczył aktywnie Bernard Nowak (nie będący pracownikiem FSC), który jednocześnie przejął redagowanie i drukowanie „Biuletynu”.
1983–1989 Rada Pracownicza FSC była zdominowana przez działaczy „S”, m.in.: J. Dziura (1983–1985 z-ca przew.), K. Zagojska (1983–1985 sekretarz), Tadeusz Mańka (1985–1987 sekretarz, 1987–1989 przew.). Prawdopodobnie w 1985 T. Mańka wszedł w skład podziemnego TZR Środkowo-Wschodniego. W IV 1988 zainicjowano wydawanie pisma „Victoria. FSC – Lublin. Biuletyn Informacyjny” (ukazywało się do III 1989). 27 i 31 VIII 1988 załoga FSC przeprowadziła dwukrotnie strajk solidarnościowy.
10 IX 1988 podczas zebrania pracowników FSC wybrano Komitet Założycielski „S” w składzie: Z. Barszczewski, Stanisław Bączek, J. Dziura, Tadeusz Fijałkowski, Eugeniusz Kucio, Józef Kurlak, J. Lato, J. Muzyka, Marek Okołotowicz, Cz. Olcha, Adela Szadkowska i H. Żurawski. 13 IX 1988 KZ złożył wniosek o rejestrację do Sądu Wojewódzkiego w Lublinie; 14 IX sąd odmówił rejestracji; 11 XI 1988 w rozprawie rewizyjnej SN utrzymał wyrok w mocy.
24 IX 1988 w skład Komitetu Założycielskiego dokooptowani zostali: Henryk Boguta, Tadeusz Grzegorzewski, Henryk Kowalski, Jerzy Kulpa, Tadeusz Olcha i Waldemar Szczepaniec. 29 I 1989 T. Mańka znalazł się w gronie 5 ujawnionych członków TZR.
4 III 1989 Komitet Założycielski „S” wybrał ze swego grona prezydium w składzie: J. Dziura (koordynator; 6 IV 1989 zrezygnował z udziału w KZ), J. Muzyka, M. Okołotowicz i A. Szadkowska. 4 VI 1989 T. Mańka został posłem z listy KO. 20 VI 1989 WZD „S” FSC wybrało nową KZ, w składzie: T. Mańka (przew.), K. Zagojska (z-ca przew.), Waldemar Szczepaniec (z-ca przew.), Józef Wilkołaski (sekretarz) oraz Marian Aleksandrowicz, T. Basak, Andrzej Chrząstowski, H. Chwała, S. Daniel, Józef Daniluk, Jan Gdula, Witold Grabarczuk, Jerzy Jeżewicz, J. Kozioł, L. Krasowski, L. Kuśmierzak, J. Lato, S. Lusawa, Teresa Łasocha, M. Majkowski, J. Marcinkowski,J. Muzyka, Cz. Olcha, T. Olcha, Tadeusz Popławski i Andrzej Zioło.
W 1989 zmieniono nazwę zakładu na Fabryka Samochodów w Lublinie (usuwając B. Bieruta jako patrona); 1995 przedsiębiorstwo sprywatyzowano. 1995–2001 większość zakładu została sprzedana Daewoo Motor Polska Sp. z o.o.; z pozostałej części zakładu utworzono Przedsiębiorstwo Państwowe FS-Holding. Po upadku DMP na terenie dawnej FSC/FS powstało kilkadziesiąt spółek produkcyjnych (w 2014 działało ok. 50 spółek), gł. zw. z przemysłem motoryzacyjnym i metalowym. Upadek DMP spowodował gwałtowny spadek zatrudnienia (w 2001 pracowało ok. 1,7 tys. osób, 2007 – ok. 1 tys.). W 2018 w spółkach dawnej FSC/FS zatrudnionych było ok. 3,5 tys. osób. „S” zrzeszała ok. 180 związkowców.
1966–1989 fabrykę rozpracowywał Wydz. III/Wydz. V KW MO/WUSW w Lublinie w ramach SO krypt. Żuk; 1982–1983 „S” FSC była rozpracowywana przez Wydz. V KW MO/WUSW w Lublinie w ramach SOS krypt. Biuletyn oraz 1988–1989 przez Wydz. V WUSW w Lublinie w ramach SOS krypt. Działacze.