Encyklopedia Solidarności Fabryka Przyrządów i Uchwytów Ponar-Bial w Białymstoku - Hasła rzeczowe -

Fabryka Przyrządów i Uchwytów Ponar-Bial w Białymstoku (obecnie Bison-Bial SA), powstała w 1948 z przedwojennych Zakładów Metalowych Gotlib i Sokólski; produkowała imadła ślusarskie i maszynowe, odkuwki, gwoździe, kieraty i maszyny rolnicze; w 1950 uruchomiono produkcję uchwytów do obrabiarek, do dziś najistotniejszego wyrobu fabryki i produktu eksportowego; w l. 60. i 70. rozbudowano hale produkcyjne, powstały nowe oddziały w Bielsku Podlaskim, Kolnie i Białymstoku (Zakład nr 4); w 1972 fabryka (jako jedna z nielicznych w Polsce) wdrożyła system elektronicznej techniki obliczeniowej.

18-19 XII 1970 załoga Zakładu nr 1 zastrajkowała przeciwko podwyżkom cen; organizatorzy: Jerzy Zacharczuk, Jerzy Zapolnik. Kolejny strajk, 25 VI 1976 w Zakładzie nr 1, objął I i II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. zmianę (ok. 2 tys. osób), 2 VII 1976 zwolniono z pracy 10 osób (późn. kolejne), 23 pracowników przesunięto na niższe stanowiska.

15 VIII 1980 jako pierwsi w Białymstoku na krótko przerwali pracę robotnicy z Wydz. Odlewni i Szlifierni; 28 VIII 1980 zastrajkowało ok. 400 pracowników I zmiany Zakładu nr 4 (Oddział Uchwytów Precyzyjnych), przewodniczącym KS został Wiesław Lenio, nast. przyłączyli się pracownicy Zakładu nr 1 (ponad 1 tys. osób); zgłoszono postulaty płacowe i dot. zmian kadrowych w kierownictwie FPiU, domagano się zgody na tworzenie wolnych związków zawodowych i transmisji mszy św. w tv; 29 VIII 1980 strajk kontynuował Zakład nr 1; 8-10 IX 1980 kolejnym strajkiem kierował Komitet Robotniczy w składzie: Jan Wołowski, J. Zacharczuk, Tadeusz Jankowski, Stanisław Marczuk, Eugeniusz Simonowicz; nast. KR przekształcił się w Tymczasowe Prezydium Komitetu Założycielskiego „S”, 12 X 1980 Komitet Założycielski wszedł w skład białostockiego MKZ; wiceprzewodniczącym MKZ został J. Wołowski z FPiU; 19 XI 1980 wiceprzewodniczący Prezydium MKZ został Stanisław Mogielnicki z FPiU. W 1981 do „S” należało ok. 1,9 tys. spośród 2,2 tys. pracowników Zakładu nr 1, w Zakładzie nr 4 ok. 720 spośród 800 zatrudnionych. Od 10 I 1981 załoga FPiU bojkotowała pracę w soboty; 27 I 1981 w 4-godz. strajku ostrzegawczym uczestniczyło 2,7 tys. pracowników. 24 III 1981, podczas kryzysu bydgoskiego, do Zakładu nr 1 przeniósł się MKZ, nast. przekształcił się on w MKS, 27 III 1981 w strajku ostrzegawczym uczestniczyło ok. 2,5 tys. pracowników; 29 III 1981 odprawiono pierwszą mszę św. dla robotników na terenie przyfabrycznym. 26 VI 1981 przewodniczącym ZR został dotychczasowy przewodniczący KZ w FPiU S. Marczuk.

13 XII 1981 internowano 6 pracowników, aresztowano wiceprzewodniczącego KZ Henryka Malinowskiego oraz członka KZ Zbigniewa Simoniuka; ukrywającego się S. Marczuka dyscyplinarnie zwolniono z pracy; działacze „S” ukryli sztandar KZ; w Oddziale Uchwytów Precyzyjnych (Zakład nr 4) odbył się kilkugodz. protest; do kolejnych doszło 13 IV i 13 V 1982; prowadzono zbiórki pieniędzy na pomoc dla działaczy opozycji i ich rodzin; w 1983 ukazało się kilka nr. podziemnego pisma FPiU „Smoluch” przygotowanych przez Stanisława Koca (wznowione 1988-1989). W poł. 1988 powstała tajna Tymczasowa KZ; 24 VIII 1988 ogłosiła pogotowie strajkowe, wystosowano postulaty do dyrekcji zakładu, Rady Państwa i Sejmu PRL, solidaryzując się z załogą Stoczni Gdańskiej im. Lenina, domagano się przywrócenia do pracy S. Marczuka; we IX 1988 Tymczasowa KZ przekształciła się w Tymczasowy Komitet Zakładowy „S” FPiU z Tadeuszem Sosnowskim na czele; 30 IX 1988 Tymczasowa KZ wystąpiła do Sądu Wojewódzkiego w Białymstoku z wnioskiem o rejestrację; 9 X 1988 inż. Andrzej Waluda wszedł w skład RKW; 10 X 1988 doszło do 8-godz. strajku I zmiany z powodu niezrealizowania porozumienia zawartego w VIII 1988.

Po 1989 fabryka znalazła się w kryzysie (w związku z zerwaniem kontraktów z ZSRS, odbiorcy ponad połowy produkcji), z którego wyszła o własnych siłach; w III 1991 przekształciła się w SA, w 1997 większościowy pakiet akcji kupił Metalexport Warszawa; w 2002 fabryka stanęła na skraju bankructwa, majątek FPiU przejęły pod zastaw banki, akcje należące do Metalexportu – komornik; po licznych strajkach, demonstracjach i zmianach Zarządu sytuacja ekonomiczna zakładu ustabilizowała się – stał się największym w Polsce, należącym do światowej czołówki, zakładem wyspecjalizowanym w produkcji oprzyrządowania technologicznego do obrabiarek, którego wyroby sprzedawano do ponad 50 krajów świata. W ostatnich latach ponowne kłopoty finansowe spowodowały w 2009 sprzedaż Zakładu w Kolnie; w 2010 planowano sprzedaż Zakładu nr 1 w Białymstoku i przeniesienie produkcji do Zakładu nr 4 oraz sprzedaż Zakładu w Bielsku Podlaskim. W 2010 zakłady zatrudniały łącznie ok. 500 osób.

Tomasz Danilecki