Harcerstwo niezależne i tzw. niepokorne
Harcerstwo niezależne i tzw. niepokorne, 1980-1989; od końca 1979 w kilkunastu tzw. niepokornych środowiskach harcerskich (gł. z Warszawy, Krakowa, Lublina, Gdańska), funkcjonujących w ramach oficjalnego ZHP, ale wbrew jego statutowi i programowi wychowawczemu, kiełkowała myśl odrodzenia harcerstwa w tradycyjnym, przedwojennym kształcie. Strajki sierpniowe i powstanie „S” umożliwiły koordynację tych działań. 25 X 1980 w Warszawie powstały Kręgi Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego, stawiające sobie za cel odnowę opanowanego przez komunistów ZHP. 1980-1981 należało do nich ok. 1 tys. instruktorów, na przewodniczącego Rady Porozumienia KIHAM wybrano hm. Stanisława Czopowicza. Wiosną 1981 odbył się VII Zjazd ZHP, nie przyniósł on oczekiwanych przez te środowiska zmian, w związku z tym w IV 1981 wystąpiły z ZHP środowiska harcerskie z Lublina i Warszawy, po czym utworzyły Niezależny Ruch Harcerski. We IX 1981 KIHAM zorganizowały na krakowskich Błoniach zlot 70-lecia Harcerstwa (komendant hm. Ryszard Wcisło) z udziałem ponad 5 tys. harcerek i harcerzy. Po 13 XII 1981 kilku najbardziej aktywnych instruktorów NRH (m.in. phm. Leszka Truchlewskiego, phm. Jarosława Szlendaka) internowano, w związku z tym praca drużyn na pewien czas zamarła. W VI 1982 Rada Naczelna ZHP rozwiązała KIHAM, późn. środowiska wywodzące się z KIHAM powołały Ruch Płaskiego Węzła, nastawiony na kultywowanie tradycyjnego harcerstwa i koordynację działań drużyn realizujących jego ideały w ramach ZHP. W II 1982 środowisko lubelskiego NRH (m.in. hm. Michał Bobrzyński) utworzyło drużyny w ramach Duszpasterstwa Liturgicznej Służby Ołtarza, od 1985 określano je mianem Harcerskiego Ruchu Liturgicznego lub Ruchu Zawiszackiego. Od 1983 wznowiło działalność założone w 1981 Niezależne Wydawnictwo Harcerskie (pwd. Marek Frąckowiak), rozbite przez SB w V 1985. Środowiska harcerstwa niepokornego i niezależnego prowadziły ożywioną podziemną działalność wydawniczą. W VI 1983 kilka tys. harcerek i harcerzy uczestniczyło w Białej Służbie, wspomagając organizacyjnie (służba sanitarna, porządkowa, informacyjna) pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski. W 1983 środowiska niepokornego harcerstwa powołały Ruch Harcerski (przewodniczący hm. Jan Parzyński, naczelnik hm. Krzysztof Krzyżanowski) – konspiracyjną strukturę w ramach ZHP o charakterze kadrowym, ukierunkowaną na koordynowanie pracy wychowawczej drużyn wbrew oficjalnemu programowi ZHP. Jego struktury objęły obszar całego kraju, nieformalnie kierując pracą kilkuset drużyn, m.in. we IX 1986 zorganizowały na Jasnej Górze obchody 75-lecia harcerstwa, w czasie których b. naczelnik Szarych Szeregów (niekwestionowany autorytet harcerski) hm. Stanisław Broniewski otrzymał stopień Harcmistrza Rzeczypospolitej. W 1985 powstało Krajowe Duszpasterstwo Harcerek i Harcerzy, które sprawowało opiekę nad powstającymi od 1982 duszpasterstwami harcerskimi w kilkudziesięciu ośrodkach na terenie kraju. Jego organem było podziemne czasopismo „Czuwajmy”. W XII 1986 harcerze-klerycy z kilkunastu seminariów duchownych utworzyli Porozumienie Harcerskich Kręgów Kleryckich, zatwierdzone wiosną 1987 przez KDHiH. W VI 1987 na trasie 3. pielgrzymki papieskiej po raz drugi zorganizowano Białą Służbę oraz spotkanie ok. 4 tys. harcerek, harcerzy i instruktorów z Janem Pawłem II w Tarnowie. W 1988 na fali postępującej liberalizacji życia społeczno-politycznego doszło do ujawnienia RH pn. Ruch Harcerski Rzeczypospolitej i przejęcia władzy w kilku hufcach ZHP na terenie kraju (Kraków, Opole). W l. 80. powstawały środowiska i organizacje harcerskie niezależne od ZHP, m.in.: Polska Organizacja Harcerska w Koninie (1985), Grupa Apostolska Betania w Trzebini (1984), I Niezależna Drużyna Harcerska Bór im. płk. Lisa-Kuli w Stalowej Woli (1985), Szczep Harcerski Leśne Plemię w Rozwadowie-Stalowej Woli (1987), Promieniści (Lublin), Bractwo Skautowe (Warszawa), Krakowskie Bractwo Skautowe, Związek Drużyn Rzeczypospolitej (Wrocław), I Niezależna Drużyna Harcerstwa Polskiego (Piotrków Trybunalski), drużyny niezależne, m.in. z Torunia, Zamościa i Przeworska oraz Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej w Trójmieście (tzw. mały ZHR, 13 X 1988). Ich rozwój oraz stosunkowo duża popularność oznaczały porażkę władz, od 1945 zmierzających do wychowania polskiej młodzieży harcerskiej wyłącznie w duchu ideologii komunizmu. 12 II 1989 w Warszawie powołano ZHR (tzw. duży ZHR, przewodniczący hm. Tomasz Strzembosz), grupujący niezależne i niepokorne środowiska harcerskie z całego kraju. Na skutek różnicy zdań wśród instruktorów nt. odbudowy autentycznego harcerstwa powstał w III 1989 w Krakowie ZHP rok założenia 1918, próbujący przejąć rolę oficjalnego ZHP (tzw. ZHP 1956). Jesienią 1989 w wielu miastach spontanicznie powstały Komitety Odrodzenia ZHP, usiłujące odsunąć od władzy kierownictwo ZHP. Ich przedstawiciele powołali w XII 1989 Krajowy Komitet Odrodzenia ZHP (przewodniczący hm. S. Broniewski). Działania KKO, które doprowadziły do m.in. okupacji siedziby Głównej Kwatery ZHP (III 1990), nie przyniosły oczekiwanych przez jego członków rezultatów. Ustalenia Okrągłego Stołu, przyznające oficjalnemu ZHP monopol na symbole harcerskie (krzyż harcerski i lilijkę) i harcerską działalność wychowawczą wśród dzieci i młodzieży, spowodowały, że ZHR i in. organizacje harcerskie (POH, ZHP-1918, HRL – od XII 1989 występujący jako Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza, Samodzielny Hufiec Harcerzy Dęby z Lądu n. Wartą oraz Niezależny Krąg Instruktorski Leśna Szkółka z Trójmiasta) zostały zarejestrowane dopiero w IV 1990. W 1992 nastąpiło połączenie ZHR i ZHP-1918 w jedną organizację, występującą pn. ZHR.