Encyklopedia Solidarności Zaodrzańskie Zakłady Przemysłu Metalowego (ZZPM) Zastal w Zielonej Górze - Hasła rzeczowe -

Zaodrzańskie Zakłady Przemysłu Metalowego (ZZPM) Zastal w Zielonej Górze, powstały w 1945 z przekształcenia b. niemieckiej firmy Beuchelt et. Co; do 1948 funkcjonowały pn. Fabryka Wagonów i Konstrukcji Stalowych Wagmo, 1948–1950 jako Zaodrzańskie Zakłady Konstrukcji Stalowych Wagmo, od 1950 ZZPM Zastal. Produkcja gł. wagonów kolejowych dla ZSRR. Do końca l. 80. największy zakład przemysłowy w Zielonej Górze; X 1980 zatrudnionych 3300 osób.

W l. 70. w Zastalu zdarzały się tzw. przejawy niezadowolenia spowodowane złą sytuacją ekonomiczną, np. XI 1975 z powodu braku przyrzeczonego przez kierownictwo dodatku za wysługę lat; VI 1976 za odmowę udziału w wiecu potępiającym uczestników strajków i demonstracji w Radomiu i Ursusie zwolniono z pracy Bolesława Tomaszka i Zygmunta Chojnackiego, za „złośliwe wypowiedzi” Brunona Karolczyka, Zdzisława Szkuta i Janusza Szymańskiego, a z powodu negatywnego wyrażania się o polityce PRL Henryka Wiśniewskiego.

Od IX 1980 tworzono NSZZ, początkowo dominowały tendencje zachowania istniejących dotychczas struktur związkowych. 22 IX 1980 spotkanie z załogą działów głównego mechanika i energetyka, prowadzone przez Zdzisława Czechowskiego (z-ca przew.) zorganizowane przez Związek Zawodowy Metalowców: mowa m.in. o demokratyzacji starych związków zawodowych i zgłoszenie 31 postulatów wewnątrzzakładowych. Zmiana charakteru spotkania po wystąpieniu Jana Papiny z zielonogórskiego MKZ, który przyszedł do Zastalu na prośbę pracowników działu narzędziowni, a przypadkowo trafił na zebranie ZZM. W efekcie jego wyjaśnień i odpowiedzi na pytania dot. tworzenia struktur „S” zaczęły one powstawać w Zastalu. 27 IX 1980 powołanie ZKZ NSZZ „S”, w jego Prezydium: Mikołaj Szumilanko (przew.), Alicja Kosiarkiewicz (wiceprzew.), Jan Klecki (wiceprzew.), Andrzej Stróżyk (sekretarz), Władysław Pszeniczny, Mieczysław Taborski i Zdzisław Kuziomko. 31 X 1980 w „S” w zakładzie 2520 członków.

13 XII 1980 wybór KZ: przew. A. Stróżyk, wiceprzew. Stefan Zych i Bogumił Pawłowski, członek Stanisław Piotrowicz. Od X 1980 przedstawicielem KZ w MKZ Leon Mituro (od 12 XI 1980 wiceprzew. MKZ, od I WZD (13–15 VI 1981) wiceprzew. ZR w Zielonej Górze). 1981 „S” Zastalu uczestniczyła w pracach Sieci Organizacji Zakładowych NSZZ „Solidarność” wiodących zakładów pracy oraz Komitetu Założycielskiego Regionalnej Komisji Koordynacyjnej Samorządów Pracowniczych.

1980–1981 udział „S” w zakładzie w ogólnopolskich i regionalnych akcjach protestacyjnych, np. 3 X 1980 (strajk proklamowany przez KKP), I 1981 w ramach walki o realizację postulatu wolnych sobót; III 1981 w czasie kryzysu bydgoskiego, MKS przeniósł się na teren Zastalu (w jego składzie m.in. pracownicy zakładu: L. Mituro, Stanisław Piotrowicz i A. Stróżyk). X–XI 1981 w czasie konfliktu w Lubogórze „S” w zakładzie przyłączyła się do strajku powszechnego w woj. zielonogórskim, jednym z członków RKS A. Stróżyk (także uczestnik negocjacji z władzami). 29 X 1981 w zw. z przedłużającym się strajkiem do Zielonej Góry przyjechał Lech Wałęsa, który 30 X spotkał się m.in. z pracownikami zakładu. 12 XI 1981 strajk zawieszony.

13 XII 1981–1982 internowano: J. Kleckiego, L. Mituro i B. Pawłowskiego. W zakładzie prowadzono działalność podziemną: m.in. zbieranie pieniędzy na pomoc dla rodzin internowanych, kolportaż ulotek i prasy podziemnej (np. „Zielonogórski Serwis Informacyjny”, „Solidarność Lubuska”), zaangażowanie w działalność Tymczasowej Międzyzakładowej Komisji Wykonawczej „S”. 1983–1984 śledztwa Prokuratury Wojewódzkiej objęły: J. Kleckiego (30 IX 1983 śledztwo umorzono); Edwarda Antosiewicza, Bogusława Grabowskiego, Elżbietę Janicką, Pawła Kozakowskiego, Kazimierza Lindenberga, Elżbietę Marciniszko i A. Stróżyka (6 z nich tymczasowo aresztowano). V 1984 pięciu pracowników Zastalu (oraz 6 z innych zakładów pracy) oskarżonych przez Prokuraturę Wojewódzką w Zielonej Górze o sporządzanie i kolportaż podziemnych wydawnictw; 2 VIII 1984 Sąd Rejonowy umorzył sprawę na podst. ustawy o amnestii; wobec 2 działaczy z Zastalu postępowanie umorzył prokurator.

1984–1988 działalność podziemna przejawiała się gł. poprzez kolportaż ulotek i prasy podziemnej, np. VIII 1985 ukazało się pismo „Solidarność Zielonogórska” sygnowane m.in. przez „S” ZZPM Zastal. 1988 wzrost niezależnych działań związkowych i powolna odbudowa struktur „S”; VIII 1988 wydano ulotki Posłanie NSZZ „Solidarność” ZZPM „Zastal” w Zielonej Górze sygnowane przez Prezydium NSZZ „S” Zastal. 22 I 1989 zawiązał się jawny TZR w Zielonej Górze (pocz. w jego składzie nie było przedstawiciela „S” zakładu). 1989 jawne struktury „S” odbudowane i organizacja związkowa w zakładzie zrzeszała najwięcej członków „S” w woj. zielonogórskim: 1 VII 1989 – ok. 700 (na 2200 pracowników), 1 X 1989 – 886.

W V 1989 wybór przewodniczących komisji wydziałowych, którzy weszli w skład KZ, 8 i 20 VI 1989 wybór przew. i prezydium KZ: przew. Józef Czerwiński, wiceprzew. Edward Stankiewicz i Roman Szymański; członkowie: Wilhelm Hołysz, A. Stróżyk, Elżbieta Drewka-Doberstein, S. Zych, B. Pawłowski, Bolesław Turłowicz, Włodzimierz Kubiak, Henryk Radomski, Ryszard Łukasik, Bogdan Drabarek, Kazimierz Ćwierucki, Czesław Stefański i Tadeusz Korkosz; Komisja Rewizyjna: Stanisław Paszkiewicz, Józefa Lipińska, Anna Drozda, Marek Kozłowski i Bolesław Tenor; delegatem do pracy w ZR Włodzimierz Kubiak. 1989 KZ „S” należała do Miejskiej Komisji Międzyzakładowej „S” w Zielonej Górze. 9 XI 1989 przew. MKM A. Stróżyk.

29 XI 1989 Walne Zgromadzenie NSZZ „S” Zastalu w celu dokonania wyboru 4 delegatów na II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. WZD (z udziałem 80 proc. członków Zgromadzenia); na delegatów wybrano: Andrzeja Suchockiego, E. Drewkę-Doberstein, A. Stróżyka i Zdzisława Giemzę. 20 I 1990 II WZD, 12 II powołano Prezydium ZR, jego sekretarzem została E. Drewka-Doberstein; delegatem na II KZD „S” w Gdańsku A. Stróżyk.

Po 1989 w Zastalu spadek produkcji w zw. z załamaniem się rynku wschodniego. 1990 powołano spółkę Zastal Investment Corporation (ZIC) SA, 1992 zlikwidowano Przedsiębiorstwo Państwowe Zastal, a ZIC SA zmienił nazwę na Zastal SA.

Przemysław Zwiernik