Zakład Karny w Hrubieszowie (oddział dla więźniów politycznych)
Zakład Karny Hrubieszów (oddział dla więźniów politycznych). ZK istnieje od 1968. II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II Komisja Krajowa NSZZ „Solidarność”, II, tzw. II Krajówka, powstała w III 1982 w Trójmieście z inicjatywy: Tadeusza Harasimowicza (od XII 1981 na emeryturze, wcześniej gł. księgowy w Gdańskich Zakładach Rybnych, doradca tamtejszej KZ „S”), Józefa Koska (dźwigowy w Zarządzie Portu Gdynia), Pawła Slezyngiera (mistrz na Wydz. K-2 Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, przewodniczący „S” na największym wydziale stoczni), Jana Gawina (w III 1982 w SKP, od X 1982 pracownik Okręgowego Przedsiębiorstwa Wodno-Kanalizacyjnego w Gdyni), Pawła Zińczuka (ze Stoczni Gdańskiej im. Lenina, od IX 1980 łącznik Wydz. P-1 z Komitetem Założycielskim „S” w SG, nast. członek KZ), Janusza Satory (w 1980 w WZZ, w VIII 1980 członek KS w Elmorze; nast. wiceprzewodniczący KZ; 15 XII 1981 organizator 1-dniowego strajku w zakładzie, nast. w ukryciu), Ryszarda Jankowskiego (ze Stoczni Nauta w Gdyni), Jana Kisielewskiego, we współpracy z Tadeuszem Kulczyńskim (z Gdańskiej Stoczni Remontowej) i przedstawicielami Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte: Andrzejem Adamczykiem, Romanem Wyżlicem, Janem Wójcikiem. W komórce poligraficznej II Krajówki byli: Andrzej Andrzejewski, Justyn Baranowski, Witold Szaniawski; Tadeusz Szozda (łącznik z II KK). Członkowie II Krajówki m.in. kolportowali pisma podziemne („Tygodnik Mazowsze”, „Solidarność Narodu”). 28 VIII 1982 wystosowano „Apel do społeczeństwa” nawołujący do udziału w manifestacjach. Nazwa organizacji (miała posłużyć do sygnowania dokumentów) była kwestią sporną: II KK NSZZ „S” zaproponował T. Harasimowicz, by nadać większą rangę programowi, nad którym pracowali przedstawiciele największych zakładów Trójmiasta. Dokument: „Program budowy ugody narodowej” został ostatecznie zredagowany w VII 1982 przez P. Slezyngiera we współpracy z T. Harasimowiczem i P. Zińczukiem (podczas spotkania w jego mieszkaniu); był to przeredagowany tekst tez Prymasowskiej Rady Społecznej (opublikowanych 5 IV 1982). Wydany 4 VIII 1982 program podpisano: „Delegaci i Pracownicy. II KK NSZZ «S» (działająca na czas zawieszenia Związku)”. Zastrzeżenie to dołączono, by podkreślić, że II Krajówka nie dąży do przejęcia władzy w „S”. Żądano m.in.: odwołania stanu wojennego, likwidacji ograniczeń praw i swobód obywatelskich, uwolnienia internowanych, uniewinnienia aresztowanych, przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność związkową, zaniechania represji wobec pracowników nauki. Spotkania II Krajówki odbywały się: w mieszkaniach T. Harasimowicza w Sopocie, P. Zińczuka w Gdańsku, w mieszkaniu przy ul. Leczkowa, na przystankach SKM Gdańsk Politechnika i Gdynia-Redłowo, w parkach. W V 1982 na Łysej Górze w Sopocie członkowie II Krajówki spotkali się z poszukiwanym listem gończym Bogdanem Lisem, który interesował się nastrojami w zakładach pracy; postanowiono utrzymywać kontakt, II Krajówka zobowiązała się przekazać mu przez łącznika opracowany program organizacji. II Krajówka została rozbita na przełomie XII 1982/I 1983; 9 XII 1982 zatrzymano, nast. aresztowano P. Slezyngiera, 19 I 1983 – J. Koska, 24 I 1983 – T. Harasimowicza, 27 I 1983 – J. Gawina, 7 II 1983 – P. Zińczuka, 30 V 1983 – R. Jankowskiego, na pocz. VII 1983 – J. Satora. J. Kisielewski od I 1983 ukrywał się, późn. został zatrzymany. 27 VII 1983 ppłk Stefan Rutkowski, Naczelnik Wydz. Śledczego WUSW w Gdańsku, wniósł wniosek o umorzenie śledztwa na mocy amnestii. 16 XI 1983 Sąd Rejonowy w Gdańsku umorzył śledztwo. 1982 – VIII 1983 w pawilonie III urządzono oddział dla więźniów politycznych. Naczelnikiem ZK był w tym okresie mjr Jerzy Sokołowski (skierowany z ZK Zamość), wykazujący nadgorliwość w stosowaniu więziennych rygorów i odwołany 22 III 1983, po buncie więźniów politycznych. 6-19 IV 1983 naczelnikiem ZK był kpt. Tadeusz Wielgos z ZK Rzeszów-Załęże. 19 IV 1983 jako p.o. naczelnika ZK powołany został kpt. Tadeusz Solak, kierownik działu penitencjarnego ZK Hrubieszów.
12 II 1982 umieszczono tu pierwszą grupę 10 więźniów, przywiezionych z ZK Rzeszów-Załęże. W następnych tygodniach i miesiącach trafiali tu także skazani z AŚ Kielce-Piaski, AŚ Lublin, ZK Łęczyca, ZK Łódź i ZK Nowy Sącz. Największy transport więźniów (44 osoby) przybył 4 VI 1982 z ZK Łęczyca (w warunkach urągających wymogom humanitarnym – przy użyciu samochodów-chłodni z zakładów drobiarskich).
W trakcie pobytu więźniowie podejmowali liczne akcje protestacyjne mające na celu zamanifestowanie politycznego charakteru uwięzionych i wywalczenie statusu więźnia politycznego, lepszych warunków traktowania oraz osłabianie rygorów więziennych. Częstą formą protestu były głodówki więźniów (najczęściej od jednego do kilku dni). Najdłuższa i najbardziej dramatyczna głodówka miała miejsce 13 IX – 1 X 1982. W jej efekcie 3 więźniów trafiło do szpitala wskutek wyczerpania organizmu. Stopniowo uwięzieni wywalczyli m.in.: zniesienie obowiązku wstawania na apel, meldowania się oraz wystawania ubrań na noc na korytarz, likwidację uciążliwych blind w oknach, możliwość korzystania z normalnego spacerniaka, odstąpienie służby więziennej od zwracania się per „ty”, możliwość posiadania w celach przyborów do golenia oraz noży, otrzymywania darów charytatywnych, swobodny kontakt między celami i otwarcie cel w ciągu dnia.
Ostro reagowano na przypadki zakuwania więźniów politycznych w kajdanki. 16 III 1983 doszło na tym tle do jednodniowego buntu. Powodem było skucie 3 więźniów politycznych (Tomasz Dzieran, Tadeusz Podlasek i Janusz Sijka) kajdankami na czas transportu na badania lekarskie do szpitala i pobicie ich przy próbie sprzeciwu. Pozostali więźniowie zareagowali kilkugodzinnym łomotem (bicie w drzwi i kraty oraz wznoszenie okrzyków) do czasu przybycia prokuratora. Kilka dni po incydencie, 22 III 1983, odwołano naczelnika ZK z zajmowanego stanowiska.
Przez okres pobytu więźniowie polityczni podejmowali akcje mające zamanifestować ich przekonania polityczne oraz negatywny stosunek do władz stanu wojennego: jednodniowe głodówki w rocznicę stanu wojennego (13 VI 1982 i 13 VII 1982). 31 VIII 1982 podjętą głodówkę połączono ze śpiewaniem pieśni dla zmotoryzowanej kolumny wojska, ustawionej prewencyjnie wzdłuż ogrodzenia więzienia, co sprowokowało użycie armatek wodnych skierowanych na okna więźniów. 1 V 1983 więźniowie ułożyli w oknach duży napis „Solidarność” (po jednej dużej literze wykonanej na prześcieradle i wystawionej w jednym oknie). VI 1983 w czasie drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski wywieszono w oknach od strony miasta dekoracje z prześcieradeł w postaci wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej, orła w koronie oraz wizerunku papieża. Formą oporu ze strony więźniów było też wykonywanie przez nich znaczków „S” oraz pamiątkowych stempli, plakietek i chust.
Posługę duszpasterską wśród więźniów politycznych sprawowali: ks. Tadeusz Pajurek i ks. Edward Kłopotek. 21 III 1982 pierwsza msza św. Podtrzymaniu morale więźniów służyły m.in. samokształceniowe kursy języka angielskiego oraz Dyskusyjny Klub Historyczny.
Najwyższy stan liczebny więźniów miał miejsce prawdopodobnie w IX 1982 – ok. 145 osób. Łącznie przez ZK Hrubieszów przeszło w omawianym okresie najprawdopodobniej około 190–200 osób skazanych z powodów politycznych.
VIII 1983 oddział polityczny w zasadzie uległ likwidacji w wyniku zwolnienia grupy więźniów w ramach amnestii. Kilku ostatnich więźniów przewieziono do ZK Barczewo.
W następnych miesiącach w ZK Hrubieszów przebywali pojedynczy więźniowie polityczni.